ΛΑΚΩΝΙΑ:Το κρυφό σχολειό της Απιδιάς, η αποτρόπαιη πράξη και η προσφορά των κληρικών στην επανάσταση του 1821.

Το κρυφό σχολειό της Απιδιάς, η αποτρόπαιη πράξη και η προσφορά των κληρικών στην επανάσταση του 1821.

Ως κρυφό σχολείο θεωρείται κάθε σχολείο που λειτουργούσε κρυφά από τους Τούρκους σε εκκλησίες, μοναστήρια, σπίτια και σπηλιές. Κάποιοι ισχυρίζονται πως τα «κρυφά» ήταν και φανερά, αυτά που λειτουργούσαν μετ΄εμποδίων, ιδίως σε περιόδους έξαρσης της βίας ή σχολειά που δίδασκαν σε παιδιά των κρυπτοχριστιανών. Για ορισμένους άλλους ήταν απλά ένας μύθος. Στην επιστήμη της ιστορίας οι γραπτές και λοιπές μαρτυρίες καθώς και οι παραδόσεις θεωρούνται ιστορικά τεκμήρια, ανεξάρτητα αν είναι σύγχρονες ή μεταγενέστερες. Άλλωστε, ο ισχυρισμός της ύπαρξης κρυφών σχολειών, δεν αναδείχθηκε συγγραφικά μόνο από τους ανθρώπους της εκκλησίας. Ωστόσο, η σελίδα μας έχει χρέος να καταγράψει τις μαρτυρίες των ενοριτών μας, αυτές που παραδόθηκαν από τις προηγούμενες γενιές στις επόμενες και διατηρούν ζωντανή την ιστορία του τόπου μας. Οι δε αναγνώστες μας μπορούν να τις αξιολογήσουν όπως αυτοί το αντιλαμβάνονται, χωρίς ίχνος αντιπαράθεσης. Αδιάψευστοι μάρτυρες είναι και τα τοπωνυμία (Κρυφό Σχολειό ή Δασκαλιό), όπως αναφέρουν αρκετοί ιστορικοί και έγκυροι συγγραφείς. Τα συναντάμε στην Πελοπόννησο, στην Κρήτη, στην Βοιωτία, στις Κυκλάδες, στην Ήπειρο, στην Μακεδονία, στην Μικρά Ασία και όπου έζησε ο Ελληνισμός καθώς και τα μέρη που αυτό λειτουργούσε (μοναστήρια, σπηλιές). Τα πλησιέστερα κρυφά σχολειά στο τόπο μας κατά την παράδοση ήταν: ο Μυστράς, η Ι. Μονή Παναγίας Ζερμπίτσης, η Ι. Μονή Αγίων Αναργύρων, η Ι. Μονή Αγίων Τεσσαράκοντα και ο Ι. Ναός Αγίου Ιωάννη Θεολόγου Συκέας.

Οι ηλικιωμένοι κάτοικοι του χωριού μας, κρατώντας άσβεστη την τοπική παράδοση μέσα από τις διηγήσεις των προγόνων τους, μιλούν ακόμα και σήμερα για το κρυφό σχολειό της Απιδιάς .. «Τα παιδιά βάδιζαν μέσα στο ρεματάκι (νυν δημοτική οδό) και μετά τα σπίτια του Χρήστου και του Μιλτιάδη Κοντινάκη έστριβαν αριστερά, ανηφορίζοντας στο μονοπάτι με κατεύθυνση το λόφο. Το σχολειό ήταν λίγα μέτρα πιο κάτω από το σημερινή κοινοτική δεξαμενή και συγκεκριμένα στην βάση του βράχου με τους πανέμορφους χρωματισμούς, (η θέση αυτή αναφέρετε έως και σήμερα Κρυφό Σχολειό και πέριξ αυτής κοκορέτσι, η δε προέκταση της ράχης του βουνού προς ν/α ονομάζεται Δασκαλό-ραχη). Στην μεγάλη σπηλαιώση το δάπεδο ήταν αρκετά χαμηλό εις βάθος, υπήρχαν σκαλιά και πλίνθινα καθίσματα, (αυτό δεν αποτυπώνεται σήμερα καθώς πριν από 62 έτη περίπου, ο ιδιοκτήτης του αγρού προέβη σε μπάζωμα και στην άκρη αυτής κατασκεύασε μικρής κλίμακας υδατοδεξαμενη). Δυτικά της σπηλαίωσης στον εξωτερικό χώρο επί του βράχου, υπάρχει πολύχρωμο φυσικό ή σκαλιστό κάθισμα που πιθανόν εξυπηρετούσε ανάγκες σκοπιάς ή παρατήρησης. Σε απόσταση 10 μέτρων περίπου, υπάρχει κι άλλη σπηλαίωση και μάλιστα δίχωρη με μεγαλύτερο υψομετρικό βάθος από την προγενέστερη και στη μέση αυτής μικρός πετρόβραχος που ομοιάζει με κάθισμα ή τραπεζάκι. Όπως έλεγαν .. το χωριό, η μητρόπολη (Ι.Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου) και οι υπόλοιπες εκκλησίες ελέγχονταν από το παρατηρητήριο του λόφου της κριτσόβας, σε αντίθεση με το κρυφό σχολειό που δεν ήταν καλά ελεγχόμενο. Αυτό ευνοούσε τόσο τα παιδιά όσο και τον παπαδάσκαλο καθώς δεν τους έβλεπαν, η δε πρόσβαση στην σπηλιά απείχε μόλις 3 μέτρα απ΄ το μονοπάτι.»

Κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί επίσημα (έκδοση διατάγματος - φιρμάνι), ότι υπήρχε απαγόρευση της παιδείας από τους κατακτητές σε όλη την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Για την ακρίβεια, δεν ενδιαφέρονταν καν για το αν θα μάθαιναν γράμματα οι Έλληνες καθώς τους βόλευε η αμάθεια και κατά συνέπεια η δουλοφροσύνη τους. Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του 1675 στα κατάστιχα παραπόνων στην Κωνσταντινούπολη, για την διαφθορά κρατικών αξιωματούχων, «η καταπίεση και η αυθαιρεσία δεν έχουν τελειωμό» οι οποίοι αποσπούσαν μεγάλα χρηματικά ποσά, επειδή οι Χριστιανοί κατ΄ οίκον δίδασκαν στα αγόρια το Ευαγγέλιο. Λογικό είναι, πως εκεί που λειτουργούσαν φανερά και ανεμπόδιστα σχολεία, η ύπαρξη κρυφού σχολειού δεν χρειαζόταν, αν και αυτό εξαρτιόταν από την γενικότερη συμπεριφορά του τοπικού Οθωμανού ηγεμόνα. Ωστόσο, αν και το αίτιο δεν τεκμηριώνεται μέσα από τις αφηγήσεις, υπήρξαν συμπεριφορές με αποτρόπαιες πράξεις, σαν κι αυτή που έλαβε χώρα στην ενορία μας, .. «όταν είδαν τον παπά να μοιράζει το αντίδωρο ήξεραν ότι τελείωνε η Θεία λειτουργία, (ανήμερα του Αγίου Γεωργίου, στον ομώνυμο ναΐσκο που βρίσκεται στο κέντρο του χωριού). Ξεκίνησαν από τον λόφο και ήρθαν στην εκκλησιά, ο κόσμος αντάλλασε ευχές, φώναξαν τον παπά να πλησιάσει κοντά τους και εκεί τον αποκεφάλισαν, στον προαύλιο χώρο, κάτω από την ελιά», (για ευνόητους λόγους δεν αναφέρονται λεπτομέρειες του συμβάντος). Σύμφωνα με την παράδοση, ένα ακόμη αποτρόπαιο γεγονός που έλαβε χώρα στον οικισμό Χαμαλεύρι στα Παλαιά Ρούματα Χανίων, στο βραχώδη και σπηλαιώδη ναΐσκο του Αγίου Γεωργίου, γίνεται αφορμή για σκέψεις .. «όταν οι Τούρκοι πληροφορήθηκαν την ύπαρξη θεσμού του κρυφού σχολειού, κατέσφαξαν βάναυσα τον παπάδάσκαλο και τα μαθητούδια του, τα λείψανα των οποίων υπάρχουν για να θυμίζουν.» Η συμβολή της εκκλησίας και ειδικότερα του κλήρου στον αγώνα κατά του Οθωμανικού ζυγού, αναμφισβήτητα ήταν σημαντική, «για την Φιλική Εταιρεία ο Εμμανουήλ Ξάνθος παρατηρεί ότι οι Φιλικοί, εκατήχησαν διαφόρους ομογενείς .. και τινάς ιερωμένους και ηγουμένους ελληνικών μοναστηριών», όπως ο Μονεμβασίας Χρύσανθος, ο Βρεσθένης Θεοδώρητος, ο Έλους Άνθιμος, οι Μαϊνης Νεόφυτος και Ιωσήφ και πολλοί άλλοι. Ο Γάλλος πρόξενος Πουκεβίλ, σημειώνει ότι 6.000 ρασοφόροι έπεσαν στον αγώνα για ελευθερία, αλλά και ο πρόξενος της Ιταλίας Ντομένικο Οριγκόνο, αναφέρει ότι οι Τούρκοι προσπαθούσαν να συλλάβουν τους περισσότερους ιερείς, θεωρώντας τους εμψυχωτές της επανάστασης. Ο δε Αδαμάντιος Κοραής λίγα χρόνια νωρίτερα στο Σάλπισμα Πολεμιστήριον που τυπώθηκε το 1801, καταγράφει με αγανάκτηση την κατάσταση που επικρατούσε και προσπαθεί να τονώσει τις ελπίδες των Ελλήνων για απελευθέρωση, ενισχύοντας την αγωνιστική τους διάθεση, «Tις εξ ημών δεν εδοκίμασε την απάνθρωπον αγριότητα και ασπλαγχνίαν της διεστραμμένης των Oσμανλίδων γενεάς; Αυτοί […] μας εγύμνωσαν από την προγονικήν ημών δόξαν. […] Τους ιερούς ημών ναούς μετέβαλον εις τζαμία, και μη αρκούμενοι εις το να μας στερούσι τα αναγκαία μέσα του να συστήσωμεν σχολεία εις ανατροφήν και φωτισμόν των ημετέρων τέκνων, μας αρπάζουσιν από τους πατρικούς κόλπους και αυτά τα τέκνα, δια να τα κατηχώσιν εις την θρησκείαν του Μωάμεθ, ή να τα μεταχειρίζωνται .. »

Στα τέλη του 17ου αιώνα μέχρι και το τέλος της Τουρκοκρατίας, καταγράφονται στην Πελοπόννησο 73 μουσουλμανικά εκπαιδευτικά ιδρύματα από τα οποία τα 27 ήταν μεντρεσέδες, τα 43 σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης και μόλις 3 κορανικά σχολεία. Ο Τούρκος περιηγητής Evliya Çelebi, ο οποίος περιηγήθηκε το έτος 1667 στην Ελλάδα, (8ο τόμο «Οδοιπορικού» που εκδόθηκε το 1928 στην Κωνσταντινούπολη από την «Τουρκική Ιστορική Εταιρεία» με επιμέλεια του Kisli Risat Bilge) καταγράφει ότι στην Μονεμβασιά (Benefşe Şehri) υπήρχαν δύο σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης και ένας μεντρεσές, (medrese: ιεροσπουδαστήριο). Ο καθηγητής Ekrem Hakkı Ayverdi (Ayverdi, 2000), μελετώντας τα οθωμανικά αρχεία, κατάφερε να εντοπίσει το ένα από τα σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης που ανήκε στον Αλή Εφέντη (Ali Efendi Mektebi). Στο δε Μυστρά (Mizistire / Mezistire Kasabası), η επίσκεψη του Evliya Çelebi περιγράφεται σε τέσσερις σελίδες, σύμφωνα με την οποία στην πόλη και στους γύρω οικισμούς υπήρχαν δύο μεντρεσέδες και τέσσερα σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης. Πηγή επιλεγμένων αρχείων: ● Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού ● Πανεπιστήμιο Πατρών, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης. Σε αυτό το σημείο κρίνουμε σκόπιμο να διευκρινίσουμε, ότι το πρώτο δημοτικό σχολείο στην Απιδιά λειτούργησε το έτος 1841 (έδρα του Δήμου Ακριών) και το 1857 με δημοτική δαπάνη κατασκευάσθηκε νέο οίκημα, έχοντας δημοδιδάσκαλο κατά τα έτη 1861 και 1862 τον ιερέα, σύμφωνα με σωζόμενες χειρόγραφες αναφορές γεγονότων σε εκκλησιαστικά βιβλία της ενορίας μας.

Από τα προαναφερθέντα εξάγεται το συμπέρασμα πως η ύπαρξη των κρυφών σχολειών, ίσως να ήταν σε περιοχές «όπου οι συνθήκες δεν ήταν πρόσφορες» που δύστροποι πασάδες και μπέηδες καταπίεζαν αφόρητα τους υπόδουλους Χριστιανούς. Έτσι λοιπόν αυτά τα μη οργανωμένα σχολεία, ήταν μια λύση ανάγκης για την εποχή τους και τις συνθήκες που την όριζαν, καθώς δεν υπήρχε κανένα άλλο πνευματικό στήριγμα, παρά μόνο η θρησκεία. Όπου χανόταν η πίστη, χανόταν και η εθνική συνείδηση. Αυτό αποκομίζουμε άλλωστε διαβάζοντας και τις παρακάτω παραπομπές:

Ο λόγιος ιατρός Στέφανος Κανέλλος σε επιστολή του στις 4 Φεβρουαρίου 1822 προς τον Γερμανό φιλέλληνα Carl Iken αναφέρει ότι, «οι Τούρκοι εμπόδιζαν τα σχολειά χειρότερα από τις εκκλησίες και ότι οι Έλληνες προσπαθούσαν να στήνουν στα κρυφά, κοινά σχολεία.»

Το 1823 ένας άλλος λόγιος ο Μιχαήλ Σχινάς, περιγράφει τα εμπόδια που έβαζαν οι Οθωμανοί στη λειτουργία των Ελληνικών σχολείων και αναφέρει ότι λόγω αυτών των εμποδίων "μαθητές και δάσκαλοι αποσύρονταν στο σκοτάδι για να αποφύγουν τις διώξεις".

Φώτιος Χρυσανθακόπουλος ή Φωτάκος, υπασπιστής του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, στα απομνημονεύματα του «Μόνοι των οι Έλληνες εφρόντιζαν δια την παιδείαν, η οποία εσυνίστατο εις το να μανθάνουν τα κοινά γράμματα και ολίγην αριθμητικήν ακανόνιστον. Εν ελλείψει δε διδασκάλου, ο ιερεύς εφρόντιζε περί τούτου. Όλα αυτά εγίνοντα ο εν τω σκότει και προφυλακτά από τους Τούρκους.»

Σπύρίδων Λάμπρος, ιστορικός και διατελέσας πρωθυπουργός της Ελλάδος τα έτη 1916 - 1917 «Οι διωγμοί των Τούρκων τυρράνων ανάγκαζαν τα Ελληνόπουλα να πηγαίνουν κρυφά σε μοναστήρι και εκκλησία και σε σπηλιές και σε απόκρυφα μέρη να μαθαίνουν γράμματα, να παίρνουν το πρώτο φως της γνώσης. Οι χώροι αυτοί αποτελούσαν τα ''κρυφά σχολειά'' της Τουρκοκρατίας.»

Θανάσης Πετσάλης - Διομήδης, πεζογράφος 1904 – 1995 «Τότε όσοι διψούσαν για μάθηση έτρεχαν στα μοναστήρια και σε απόμερες περιοχές στα λεγόμενα «κρυφά σχολειά», όπου καλόγεροι και παπάδες μάθαιναν τα παιδιά γράμματα. Το παλαιό μοναστήρι του Φιλοσόφου βρίσκεται μέσα στην σπηλιά του βράχου και λέγεται από τον λαό «κρυφό σχολειό», γιατί εκεί λειτούργησε το παλαιό σχολείο στα πρώτα χρόνια της σκλαβιάς.»

Οι, Ch.M. Costantakos & J.N. Spiridakis, «The Multilingual Apple: Languages in New York City, «τα κρυφά σχολειά λειτουργούσαν κρυφά, κάτω από την κάλυψη που προσέφερε το σκοτάδι, με στόχο τη διατήρηση της γλώσσας.»

Κάτω Γραικικό Άρτας. Μοναστήρι Χρυσοσπηλιώτισσας «στις σπηλιές που βρίσκονται γύρω απ’ το μνημείο γινόταν κρυφό σχολειό απ’ τους καλόγηρους σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. »

Ο Λαρισαίος λόγιος Αλέξανδρος Ελλάδιος που δίδαξε ελληνικά σε πανεπιστήμια της Αγγλίας και της Γερμανίας, αναφέρει το 1714 «μόλις τα παιδιά έπαυαν να ψελλίζουν τάστελναν στην κοντινότερη εκκλησιά, να μάθουν όσα συσχετίζονταν με την πίστη τους .. τα κρυφά σχολειά συνεχίζονται εκεί που οι τοπικοί πασάδες και μπέηδες μάχονται τους καλόγερους και τα γράμματα».

Α. Δασκαλάκης, τομ. Γ "Περί Παιδείας" «όταν ο Ιμπραήμ σκορπούσε την καταστροφή στην Πελοπόννησο (.. αιχμάλωτοι Απιδιάς), ο ιερομόναχος Δοσίθεος, μορφωμένος κληρικός της Ι. Μονής των Αγίων Θεοδώρων Καλαβρύτων, πήρε τα παιδιά του σχολείου των Καλαβρύτων στο οποίο ήταν δάσκαλος και τα πήγε και τα δίδασκε "εν τοις σπηλαίοις" του Χελμού.»

Την Δευτέρα 25/3/2024, γιορτάζουμε την επέτειο της έναρξης του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων από τον Τούρκο δυνάστη. Σε αυτόν τον αιματοβαμμένο αγώνα, η εκκλησία κατόρθωσε να επιβιώσει και το κρυφό σχολειό να παραμείνει αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας μας. Είναι κάτι που θα θυμίζει σε κάποιους αυτό που έχουν ξεχάσει, ότι πάνω από τα ταπεινά, υπάρχουν ιδανικά, για τα οποία αγωνίστηκαν περήφανα οι προγονοί μας. Την ίδια ημέρα η εκκλησία μας γιορτάζει και το χαρμόσυνο μήνυμα της Θείας ενσάρκωσης, τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, που με τόσο σαφή τρόπο μας το παρουσιάζει ο ευαγγελιστής Λουκάς στο Ευαγγέλιο του, (κεφ. Α στιχ. 26-38).