Χριστούγεννα και ποίηση:Γράφει η Αδαμαντία Τριάρχη

Ρωμανού του Μελωδού: «Της Αγίας... Γεννήσεως του Χριστού» - Αμάντα Γκορμαν: «Ο λόφος που ανεβαίνουμε»

Γράφει η Αδαμαντία Τριάρχη – Μακρυγιάννη

Φιλόλογος

«Και θα ‘ρθούν χρονιάρες μέρες

τα Χριστούγεννα…»

ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ

Δίνουν την ευκαιρία και να ανοίξουν κάποια ίσως ξεχασμένα ή καινούρια βιβλία. Μπορεί το διάβασμα να εμπλουτίσει ορισμένα αγαπημένα βιώματα ή να συμβαδίσει με δύσκολους προβληματισμούς μας. Για παράδειγμα, είναι ενδιαφέρον να μάθουμε πώς προήλθαν οι γνωστοί στίχοι των Χριστουγέννων «Η Παρθένος σήμερον τον Υπερούσιον τίκτει…» ή να ακούσουμε τι σκέπτεται για τον χειμαζόμενο κόσμο μας μια σύγχρονη Αφροαμερικανίδα ποιήτρια, μόλις 22 ετών. Και στην παρούσα περίπτωση, οι εκατονταετίες από τον Ρωμανό τον Μελωδό μέχρι την σημερινή, ταγμένη στους στίχους της Αμάντα Γκόρμαν, δεν εμποδίζουν την αναγνωστική συνάντηση. Γιατί τους ενώνει η διαχρονική ποίηση και η αγάπη για τον άνθρωπο, που συνθέτουν και το φως «της Αγίας Γεννήσεως».

Ο επιφανέστερος Βυζαντινός υμνογράφος

Ο γεννημένος στη Συρία Ρωμανός (π.490-560) έζησε στην Κωνσταντινούπολη, σε μοναστήρι της Παναγίας. Σύμφωνα με αγιολογικό συναξάρι του 10ου αιώνα, κάποτε, ξημερώνοντας Χριστούγεννα, είδε τη Μητέρα του Ιησού σε όνειρο, σαν να χάραζε το πεπρωμένο του. Ξύπνησε, πήγε αμέσως στην εκκλησία και από τον άμβωνα άρχισε να ψάλλει «Η Παρθένος σήμερον τον Υπερούσιον τίκτει…»

Ήταν το προοίμιο του ύμνου «Της Γεννήσεως του Ιησού Χριστού» και ακολούθησαν 24 οίκοι, δηλαδή στροφές ποιητικές, με τον καταληκτικό στίχο του (του προοιμίου) «Παιδίον νέον, ο προ αιώνων Θεός», να επαναλαμβάνεται στο τέλος κάθε στροφής. Παρόμοιο ή και όμοιο τρόπο έκφρασης – επανάληψης παρατηρούμε, συμπτωματικά σε Ωδή της Σαπφώς και σε δημιουργήματα των Ανδρέα Κάλβου και Κωστή Παλαμά! Η διαφορά του ιδιοφυούς Ρωμανού από τους Νεοέλληνες ποιητές υπήρχε στη μόνιμη συνήθεια να ψάλλεται το κάθε προοίμιο, ενώ πάντοτε οι οίκοι απαγγέλλονταν, αλλά κάθε επαναλαμβανόμενος στίχος, «το εφύμνιον», ένα είδος refrain, επίσης το έψαλλαν οι ψάλτες και το εκκλησίασμα, που εύκολα το αποστήθιζε λόγω της επανάληψής του. Ο Ρωμανός είχε τελειοποιήσει το ποιητικό – μουσικό είδος, που πήρε την ονομασία «Κοντάκιον».

Και άλλη όμως πρωτοτυπία διέκρινε το χτίσιμο των 60 γνήσιων ύμνων του Ρωμανού, με λίγα θέματα από την Παλαιά και τα περισσότερα από την Καινή Διαθήκη. Δεν συνέθεσε μονολόγους. Οι ύμνοι, στο σκηνικό περιβάλλον του ποιήματος, εκφράζονταν μέσα από το διάλογο ιερών ή γνωστών προσώπων και, σε συνδυασμό με την απλή αρχαιοελληνική γλώσσα, τους χάριζαν παραστατικότητα και παλμό ζωής στην έμπνευση του ποιητή. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Ωδή -Προσευχή- της Σαπφώς στην Αφροδίτη, είναι ένας αριστοτεχνικός διάλογος της ποιήτριας με τη θεά. Ο Ρωμανός αποκλήθηκε Μελωδός, ποιητής και συνθέτης μουσικής, όντως δε κοσμεί την Ελληνική Λογοτεχνία1 από τον Όμηρο μέχρι τον καιρό μας.

Ο Ύμνος της Θείας Γέννησης

Όπως γνωρίζομε, το προοίμιο του Ύμνου προσφέρει με επιγραμματική πληρότητα την οπτική και ακουστική εικόνα της Γέννησης. Το σκηνικό του σπηλαίου, τις θεϊκές μορφές της Παναγίας και του Υπερούσιου Θεού, τους αγγέλους να δοξολογούν με τους βοσκούς, το αστέρι να οδηγεί τους οδοιπορούντες Μάγους, διότι εγεννήθη «Νέο παιδί, ο Άχρονος Θεός».

Στον τρίτο οίκο (στροφή) η Μητέρα συνεχίζει να μιλά στο Βρέφος της, «προσπαθώντας να το καταλάβει»: «Δημιουργέ του Ουρανού, γιατί στους χωματένιους ήρθες;»

Ζήλεψε τη φάτνη ή το σπήλαιο, ξένο κι αυτό, αφού ούτε δωμάτιο, ούτε φωλιά τής έδωσε η Βηθλεέμ; Τις μητρικές ικεσίες διακόπτουν οι Μάγοι: – «Αλήθεια, ποια είσαι συ,

που γέννησες τέτοιο Παιδί;»

ε’ οίκος: Ήταν βέβαιοι όταν είδαν το άστρο, ότι ήρθε στον κόσμο «Νέο Παιδί, ο Άχρονος Θεός». Τους είχε πει ο Βαρλαάμ για το «άστρο που διαλύει των σοφών τις παραβολές, τις γνώμες και τους γρίφους. …όλων των άστρων Ποιητής».

Στον ζ’ οίκο, η Παναγία ζητά από το σπλάχνο της να δεχτεί τους Μάγους, «για να δουν πλούσια ανέχεια, τίμια φτώχεια». Γιατί ο Γιος της είναι «ομορφιά και στολίδι, σαν θησαυρός «Νέο Παιδί, ο Άχρονος Θεός».

ιγ’ οίκος: Οι Μάγοι τρέχουν στο θάλαμο και «η φαεινή» Μαριάμ, αφού έδωσε εξηγήσεις για την παρουσία του Ιωσήφ στη σπηλιά, μαθαίνει ότι «οι της Ανατολής λύχνοι» ήλθαν από τη χώρα των άπιστων Χαλδαίων, από τη Βαβυλώνα της άγνοιας, από την πυρολατρεία των Περσών και αντικρίζουν «Φωτιά που δροσίζει, Νέο Παιδί, τον Άχρονο Θεό». Τον ευχαριστούν, γιατί τους «ελευθέρωσε» από κάθε κακό, «από έθνη βάρβαρα, από γλώσσες άγνωστες» καθώς περπατούσαν «με το λύχνο του άστρου», αναζητώντας πού γεννήθηκε το Νέο Παιδί. Περνώντας από την Ιερουσαλήμ ξεγέλασαν τον Ηρώδη και αφού το Βρέφος ξεκούρασε τους Μάγους μετά τον ερχομό τους, εκείνοι «προσκύνησαν την Πηγή όλων των δώρων και όλων των αρωμάτων κι ύστερα πρόσφεραν στο Χριστό χρυσάφι, σμύρνα και λιβάνι».

Στον κβ’ οίκο: η Θεοτόκος ικετεύει:

«Παιδί μου /

σε παρακαλώ δώσε καλούς αέρες, καλούς καρπούς στη γη και φύλαγε τους ανθρώπους».

Του θυμίζει πως δεν είναι μονάχα δική του Μητέρα, ούτε τον θηλάζει χωρίς σκοπό. Αυτόν που το γάλα χορηγεί, αλλά για όλους. Οι παραπάνω στίχοι μιλούν ΟΧΙ μόνο στον Άνθρωπο του 6ου αιώνα, αλλά και στον σημερινό, που παραδέρνει όμηρος και του διεθνούς υγειονομικού κακουργήματος.

κδ’ οίκος: Και εξακολουθεί η Μητέρα κλείνοντας τον Ύμνο:

«Σωτήρα μου, σώσε τον κόσμο,

αφού γι’αυτό ήρθες στη γη·

κάμε να επικρατήσουν τα δικά σου,

αφού για τούτο έλαμψες

σε μένα και στους Μάγους και σ’ όλη την κτίση.

……….

Οδηγέ μου, Υιέ μου, Ποιητή μου, Λυτρωτή μου,

Νέο Παιδί. Άχρονε Θεέ…»

Η προσφώνηση «Νέο παιδί», δεν έχει σχέση μόνο με την ηλικία. Είναι θεμελιωμένη ως νόημα, από τον ένθερμο υμνογράφο. Ήλθε στη γη ένα νέο πνεύμα. Μια νέα δύναμη που ελευθερώνει από την άγνοια, προστατεύει τους ανθρώπους με τις πρεσβείες της Μητέρας του Θεού.

Χορηγεί το γάλα της ζωής, αλλά σε όλους!

Ο Βυζαντινός ποιητής υμνεί την απέριττη ομορφιά της Θείας Γέννησης και συνάμα προβάλλει το κοινωνικό πρόσωπο του Χριστιανισμού.

Σε ευχαριστούμε, φωτεινή Αμάντα…

«Ένα λιγνό, μαύρο κορίτσι», με προγόνους σκλάβους και αναθρεμμένο από μητέρα μόνη, είδε την έκδοση ποιητικής συλλογής του μόλις δεκαπέντε ετών και στα είκοσι δύο βρίσκεται να διαβάζει ένα ποίημα από την καρδιά του, κατά την τελετή ορκωμοσίας του Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών Τζο Μπάιντεν, 20 Ιανουαρίου 2021. Οι στίχοι της Αμερικανίδας, «με λογισμό και μ’ όνειρο», δείχνουν ένα δρόμο Πολιτικής, όχι μόνο στην πατρίδα της, όπως φανερώνει πρώτα η προσφώνηση: «Κύριε Πρόεδρε… Αμερικανοί, και Κόσμε». Πρόσφατα το ποίημα ταξίδεψε και στη χώρα μας -ένα δώρο Χριστουγέννων- με τίτλο: «Ο Λόφος που ανεβαίνουμε»3

Δύσκολη η παρουσίαση του «Λόφου», γιατί η ανάβαση είναι πάμπλουτη σε υψηλές ιδέες. Αγγίζουν τις ευαίσθητες χορδές του Κόσμου, ιδέες μιας νεότατης εμπνευσμένης γυναίκας μακριά από συμβιβασμούς, που προκαλούν θαυμασμό και επειδή μετουσιώθηκαν σε ποιητικό λόγο.

Η βαθιά σκεπτόμενη Αμάντα χρησιμοποιεί τον πληθυντικό αριθμό, όχι το άχρηστο Εγώ:

Όταν φτάνει η μέρα, αναρωτιόμαστε:

Πού μπορούμε φως να βρούμε

Σ’ αυτήν την ατέρμονη σκιά;

(«In this never – ending shade?»)

Οι νέες και οι νέοι, συνομήλικοι της ποιήτριας, κατάλαβαν πού και πώς θα βρουν το Φως και καλούν όλοι να ανεβαίνουμε το λόφο της Δικαιοσύνης. Προηγήθηκε η συνειδητοποίηση «πως η σιωπή δεν είναι πάντοτε ειρήνη», ούτε σωστοί οι κανόνες για όσα θεωρούνται δίκαια. Και προχώρησαν:

«Εμείς πασχίζουμε να χτίσουμε την ένωσή μας με σκοπό.

Να συγκροτήσουμε μια χώρα που υπηρετεί κάθε κουλτούρα,

χρώμα, χαρακτήρα και συνθήκη των ανθρώπων».

Τα λόγια της Αμάντας είναι «παιδιά πολλών» του κόσμου, που υποφέρουν και θλίβονται στις διχασμένες κοινωνίες μας. Για να δημιουργήσουμε ανθρώπινο το μέλλον τους, πρέπει οι διαφορές να πάνε στην άκρη,

«ώστε ν’ απλώσουμε τα χέρια ο ένας προς τον άλλο».

Δεν θέλουμε πόνο, αναζητούμε την κοινωνική αρμονία. Κι όταν γνωρίσουμε κάποτε την ήττα, θα είμαστε Νικηφόροι,

«…. επειδή ποτέ ξανά δεν θα σπείρουμε διχόνοια».

Η ζοφερή εποχή μας ζητεί μια ανταπόκριση, μια νίκη:

«Όχι με τη λεπίδα. Αλλά με όλες τις γέφυρες που χτίσαμε».

Αυτός είναι

«ο λόφος που ανεβαίνουμε, αν μόνο το τολμήσουμε».

Νεαρή η ποιήτρια, αλλά ξέρει ότι ο δρόμος προς τη νίκη θέλει τόλμη και θυσίες. Και δεν παραλείπει να αναφερθεί στους κινδύνους, που διέτρεξαν οι Ηνωμένες Πολιτείες τα τελευταία χρόνια, ούτε τελικά -γιατί όχι;- να διδάξει:

«Αλλά παρόλο που η δημοκρατία κατά καιρούς μπορεί να επιβραδυνθεί,

Ποτέ δεν μπορεί για πάντα να ηττηθεί»!

Ο αναγνώστης σκέπτεται ότι η χθεσινή φοιτήτρια ονομαστού Πανεπιστημίου της Αμερικής, είχε την τύχη να μαθητέψει σε σωστή μητέρα και καλούς δασκάλους. Αυτό φαίνεται και από το δεσμό της με την επόμενη γενιά:

«Γιατί γνωρίζουμε ότι η δική μας αδράνεια και απραξία,

θα είναι κληρονομιά της επόμενης γενιάς.

Τα δικά μας λάθη γίνονται δικά τους βάρη»!

Πόσες πικρές πραγματικότητες ανασύρει αυτή η αλήθεια… Και πώς η Αμάντα Γκόρμαν να μην είχε ανακηρυχθεί το 2017! «πρώτη Εθνική νεαρή ποιήτρια των ΗΠΑ», στη χώρα των μεγάλων αντιφάσεων; Πώς να προσπερνούσε αυτή η μεγάλη τιμή εκείνην που ζητά.

«ευσπλαχνία με πυγμή και την πυγμή με δίκιο».

Θαυμάζουμε την πνευματική υγεία, την αισιοδοξία της. Βλέπει όσους ανεβαίνουν το λόφο, να ανακτούν τον λαό τους:

«Θα αναδυθούμε πολύπαθοι και όμορφοι».

«Το λιγνό, μαύρο κορίτσι» είναι πολύ δυνατό και έχει όλες τις προϋποθέσεις της νίκης. Μόνο λίγη τύχη χρειάζεται σ’ εκείνο και τους συνοδοιπόρους του…

«Πού μπορούμε φως να βρούμε»;

Με ερώτηση αγωνίας αρχίζει η επικοινωνία των νέων με τον κόσμο. Στον επίλογο δίνει συμπυκνωμένη απάντηση ο νεανικός στοχασμός:

«Κι η νέα Αυγή ανθίζει καθώς την απελευθερώνουμε

Γιατί πάντα υπάρχει φως.

Αρκεί να είμαστε γενναίοι αρκετά, για να το δούμε.

Αρκεί να είμαστε γενναίοι αρκετά, Φως να γίνουμε».

Και κάποιων αναγνωστών ο επίλογος

Σε ευχαριστούμε, γενναία Αμάντα. Είναι υπέροχο να μας οδηγείτε εσείς, οι νέοι άνθρωποι. Να μας επιτρέπετε να αναπνέουμε. Οι καλύτερες ευχές για σας. Και μια ακόμη: Οι πολίτες και οι πολιτικοί, που πρέπει να κυβερνούν τον κόσμο, να έχουν, έστω μια μέτρια σχέση με την Ποίηση… Είναι δασκάλα της ζωής – και κατά τον Αριστοτέλη της «Ποιητικής» φιλοσοφότερη της Ιστορίας. Για τους νέους και τις νέες μπορούμε να προσθέσουμε, ότι η «ουτοπία είναι λιμάνι, απ’ όπου άρχισαν πολλοί ωραίοι δρόμοι του παρελθόντος…»4

Παραπομπές:

1 Στυλιανός Αλεξίου, «Ελληνική Λογοτεχνία», Εκδ. Στιγμή, 2010.

2 Ρωμανού Μελωδού, «Ύμνοι». Απόδοση στα Νέα Ελληνικά Αρχιμανδρίτης Ανανίας Κουστένης. Έκδοση Αρμός, 2003.

3 Amanda Gorman, «Ο Λόφος που ανεβαίνουμε». Δίγλωσση έκδοση. Μετάφραση Μυρσίνη Γκανά, Εκδ. Ψυχογιός 2021. Σελίδες 47.

4 Η ρήση αποδίδεται στον Oscar Wilde.