Περί πολιτιστικής, διαχρονικής «κακουργίας» Γράφει η Αδαμαντία Τριάρχη

Γράφει η Αδαμαντία Τριάρχη – Μακρυγιάννη: Φιλόλογος

«Η απώλεια της πολιτιστικής περιουσίας, ισοδυναμεί με την απώλεια εθνικού εδάφους» – Κυριάκος Σιμόπουλος

Εχει υπερβεί τα 200 χρόνια η διάρκεια του (όχι μόνο) ελληνικού αιτήματος προς το Βρετανικό Μουσείο, να επαναπατριστούν τα γλυπτά της αθηναϊκής ακρόπολης που κατακρατεί – και λανθασμένα είχαν αποκληθεί «ελγίνεια μάρμαρα». Ευχόμαστε δε να αποτελέσει αφετηρία γενικώς δίκαιων εξελίξεων σχετική απόφαση της Διακυβερνητικής Επιτροπής της Ουνέσκο, τον Σεπτέμβριο του 2021. Σύμφωνα με αυτήν, η επιστροφή έργων τέχνης στις χώρες της προέλευσής τους, δεν αφορά τα εμπλεκόμενα μουσεία, αλλά τις κυβερνήσεις, υπό τη νομική εποπτεία των οποίων λαμβάνουν αποφάσεις τα διοικητικά συμβούλια αυτών των πολιτισμικών θεσμών.

Πρώτο αποτέλεσμα της παραπάνω κομβικής απόφασης είναι η επί του θέματος στροφή 180 μοιρών της εφημερίδας THE TIMES του Λονδίνου, με κύριο άρθρο τους της 12ης Ιανουαρίου 2021. Ύστερα από πενήντα χρόνια αρνητικής θέσης, τάσσονται υπέρ του ελληνικού αιτήματος, αναγνωρίζοντας ότι άλλαξαν οι καιροί. Συγχρόνως, το αποτέλεσμα αγγλικής δημοσκόπησης, αναδεικνύει πάνω από το 50% του πληθυσμιακού δείγματος, να εγκρίνει την επανένωση του Παρθενώνα. Σε υψηλό αριθμό Βρετανοί πολίτες εκφράζουν τη σώφρονα βούληση να αποδοθεί, επιτέλους, δικαιοσύνη μετά το ανοσιούργημα του Έλγιν, ερήμην του υπόδουλου τότε ελληνικού λαού.

Παράλληλα, υπάρχει και άλλη πτυχή του περίπλοκου ζητήματος: Παρά την τελική αγορά των καλλιτεχνημάτων από το Βρετανικό Μουσείο, αντί 35.000 λιρών της εποχής, κατά τη διάρκεια κοινοβουλευτικής έρευνας, που είχε προηγηθεί, «πολλοί βουλευτές» αμφισβήτησαν τη νομιμότητα των ενεργειών του Έλγιν. Γράφει ο Βρετανός δημοσιογράφος – συγγραφέας Μπρους Κλαρκ, σε πρόσφατη επιφυλλίδα του: «Ήταν προφανές ότι τα αντικείμενα είχαν αποκτηθεί με μελετημένη εκμετάλλευση των διπλωματικών προνομίων (του Έλγιν) και της ευνοϊκής κατάστασης των αγγλο-οθωμανικών σχέσεων…» («Ο νόμος, η ηθική και τα γλυπτά», Εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 30-1-2022).

Είναι γεγονός ότι η διαχρονική εμμονή του περιώνυμου μουσείου εδράζεται σε νομοθεσία που διέπει όλα τα μουσεία του κόσμου και απαγορεύει την αφαίρεση των εκθεμάτων τους. Ωστόσο, οι νομοθέτες των ισχυρών κρατών, είχαν παραβλέψει τον, ουσιαστικά, παράνομο τρόπο της κατοχής τους, οι δε Βρετανοί αγνόησαν και την ιδιαιτερότητα του ελληνικού αιτήματος. Αιτούμενη είναι, όπως αναφέρθηκε, η επανένωση των θεμελιωδών μελών του αρχιτεκτονήματος, ώστε να εκτιμάται, από αισθητικής άποψης, στο σύνολό του και να μην παραβιάζεται αυτή η βασική καλλιτεχνική αρχή.

Είναι ύβρις η περιφρόνηση και της καλλιτεχνικής ηθικής. Τα έργα τέχνης εκπέμπουν ιερό λόγο ιστορίας και πολιτισμού, αφορούν τον παγκόσμιο, διαχρονικό άνθρωπο, αλλά ανήκουν σε εκείνους, προς τους οποίους πρώτα απευθύνθηκαν.

Η διαδρομή του ελληνικού αιτήματος

Από τους θρύλους, τους σχετικούς με την αρπαγή των αριστουργημάτων, ξεχωρίζει ο θρήνος της γκρεμισμένης Καρυάτιδας, αφημένης στη ρίζα του Κάστρου, πριν την απομακρύνουν. Κλάμα σιγανό, ενωμένο με το μοιρολόι των αδελφών της, που κρατά ξάγρυπνη την Αθήνα εκείνης της νύχτας 1.

Μάλλον εμφανίζει το πρώτο δημόσιο «Κατηγορώ» εναντίον της βεβήλωσης ο ηλικίας 23 ετών λόρδος Βύρων, γράφοντας το εκτεταμένο ποίημα «Η κατάρα της Αθηνάς», στην Αθήνα, 17-3-1811. Ενώ βραδιάζει, ο φιλελεύθερος ποιητής βλέπει στην Ακρόπολη, μέσα σε όραμα ταπεινωμένη και δακρυσμένη τη θεά του Παρθενώνα, μαθαίνει τα πάθη της και, στο ξέσπασμα της θεϊκής οργής, ακούει ανελέητη την «Κατάρα» της εναντίον του «ατιμασμένου» Έλγιν:

Ω, καταραμένη να ‘ναι η ζωή του και ο τάφος

και οργή να συνοδεύει το ιερόσυλό του πάθος 2.

Το ποίημα δημοσιεύεται στη Φιλαδέλφεια το 1815, παρά τη θέληση του ποιητή να απευθυνθεί στην Αγγλία νωρίτερα, αδιαφορώντας για τις αναπόφευκτες, τελικά, αντιδράσεις.

Στη συνέχεια, ο Βρετανός, φιλέλληνας βουλευτής Hugh Hammersley, 7 Ιουνίου του 1816, επικεφαλής συναδέλφων του, απαιτεί στη Βουλή των Κοινοτήτων τον επαναπατρισμό των θησαυρών της Ακρόπολης! Και πολύ αργότερα, το 1877, ο Γερμανός ποιητής Φρειδερίκος Σίλλερ, αυτή τη φορά στρέφεται εναντίον Γάλλων, έτοιμων να αρπάξουν ελληνικά καλλιτεχνήματα:

… Μόνοι εκείνοι, που κρατούν τις Μούσες

στη ζεστή καρδιά τους, νιώθουν την Τέχνη.

Για τους βανδάλους, είναι μόνο πέτρες.

(«Οι αρχαιότητες πηγαίνουν στο Παρίσι» Βερολίνο – Λειψία 1877)

Πολλοί ωστόσο, Άγγλοι διανοούμενοι συνεχίζουν να μη συντάσσονται με τους κατ’ εξακολούθησιν βανδάλους, συμπυκνώνει δε την πολεμική τους το σύνθημα «Give back the Elgin ma rbles». Και ασφαλώς «ο ελληνικός Καβάφης», από περιοδικό της πόλης του και δύο φορές, το 1891, με επιστολές του στην αθηναϊκή εφημερίδα «Εθνική», στιγματίζει τη στάση της επίσημης Βρετανίας και επαναλαμβάνει: «Επιστρέψτε τα Ελγίνεια μάρμαρα»!

Όσο για το νεαρό ελληνικό κράτος, κατά καιρούς επισήμως υπερασπίζεται το δίκαιο της πολιτιστικής κληρονομιάς μας. Το 1842 ο Αλέξανδρος Ραγκαβής, γραμματέας της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, υπογράφει το επίσημο, πρώτο αίτημα της Ελλάδας προς τη Βρετανία, με θέμα τον επαναπατρισμό θεμελιωδών μελών του Παρθενώνα. Το ελληνικό διάβημα επαναλαμβάνεται το δύσκολο έτος 1924, εκατό χρόνια μετά τον δραματικό θάνατο του λόρδου Βύρωνα. Το 1961, ο δήμαρχος της Αθήνας και η Ακαδημία της πολιτείας, ξανά απευθύνονται στους συνυπεύθυνους της ιστορικής παρανομίας.

Σταθμό στην πορεία του εθνικού θέματος αποτελεί το έτος 1982. Η μοναδική Μελίνα, τότε υπουργός Πολιτισμού, κατά τη Γενική Διάσκεψη της Ουνέσκο για την πολιτιστική πολιτική, στο Μεξικό, θέτει προς συζήτηση σχέδιο επιστροφής των αιχμάλωτων γλυπτών, το οποίο υπερψηφίζεται. Το 1984, το νέο επίσημο, ελληνικό αίτημα προς το Ηνωμένο Βασίλειο απορρίπτεται 3. Απτόητη όμως, η Μελίνα, με επιχειρήματα και την καλλιτεχνική λάμψη της, δίνει ανυποχώρητο τον αγώνα του επαναπατρισμού μέχρι το τέλος της ζωής της, το 1994. Έντονη είναι η σφραγίδα της και κατά την προσπάθεια ανέγερσης του Μουσείου της Ακρόπολης, το οποίο, μετά την 20ή Ιουνίου 2009 από την προνομιούχο θέση του συνομιλεί με τον Ιερό Βράχο. Και μην ξεχνάμε ότι το Βρετανικό Μουσείο, το 1938, βαρύνεται για επικίνδυνη ενέργεια, επειδή επιχειρήθηκε ο καθαρισμός των ευαίσθητων αριστουργημάτων με απαγορευτικό τρόπο…

Αρχές Φεβρουαρίου δεν υπάρχουν νεότερα εκ μέρους της βρετανικής κυβέρνησης ύστερα από την ομιλία διεκδίκησης του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη στην Ουνέσκο, τη 12η Νοεμβρίου 2021. Πάντως είναι ενδιαφέρουσα η μεταγενέστερη άποψη των TIMES: «Τα αποκτήματα του λόρδου Έλγιν δόθηκαν στο Μουσείο με μια πράξη της Βουλής. Ας είναι η Βουλή, που θα κυρώσει την επιστροφή τους». Η δεύτερη σε κυκλοφορία εφημερίδα της Βρετανίας ζητεί «στοχαστική» και νομική προσαρμογή του Λονδίνου, σύμφωνη με την οπωσδήποτε, από κάθε άποψη, μελετημένη απόφαση ενός θεσμικού οργάνου εγνωσμένου κύρους. Σήμερα, στην εποχή των απαράδεκτων αντιφάσεων, είναι εφικτό να εισακουστεί αυτή η φωνή της Λογικής…

«Διεμοιράσαντο τα ιμάτια» της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς

«Από την εποχή των Περσικών πολέμων» αρχίζει η λαφυραγώγηση των ελληνικών έργων τέχνης, κατά τον ακαδημαϊκό Βασίλειο Πετράκο 4. Αν ήταν δυνατόν να μην υπήρχαν οι άξεστοι πολέμαρχοι και οι αρχαιοκάπηλοι, η Ελλάδα, η Μικρά Ασία και η Κύπρος θα συνέθεταν έναν παράδεισο καλλιτεχνικής δημιουργίας. Και δεν έχουμε την αποκλειστικότητα των βανδαλισμών. Χώρες από τη Νότια Αφρική, την Αίγυπτο, μέχρι το Ιράκ ή τη Συρία, γνωρίζουν και το αντιπολιτιστικό μένος των παντός είδους επιδρομέων.

Ωστόσο, πρέπει να επιμείνουμε στην αντικαλλιτεχνική πολιτική, που με καθεστωτική ισχύ έχει υιοθετηθεί εναντίον και των Ελλήνων κατά τους τρεις τελευταίους αιώνες. Αρχικά, συμπληρώνουμε ότι ο Έλγιν, χωρίς ίχνος αιδούς, ως το 1814 καταληστεύει αρχαιότητες από την Ελευσίνα μέχρι την Τίρυνθα, η δε πλειονότητα των Ελλήνων αγνοεί την τύχη τους. Εξαφανισμένοι θησαυροί, αλλά άλλοι, όμοιας μοίρας με εκείνην της θεάς της σοφίας, πρέπει να γίνουν ευρέως γνωστοί.

Από τον Ιούλιο του 1812, πολυεθνική ομάδα «αρχαιολατρών», φυσικά μόνο με την ανοχή της διεφθαρμένης τουρκικής διοίκησης, στις Βάσσες, τότε της Αρκαδίας (τώρα της Μεσσηνίας) αποχωρίζει και εκείνη τον γλυπτό διάκοσμο του λαμπρού ναού του αφιερωμένου στον Επικούριο Απόλλωνα 5. Οραματικό έργο του Ικτίνου, είναι ο Παρθενών της Πελοποννήσου! «Λάφυρα» αποτελούν όλη σχεδόν η ιωνική ζωφόρος του, μοναδική σε εσωτερικό ιερού, οι 23 ανάγλυφες πλάκες της Αμαζονομαχίας και της Κενταυρομαχίας, τα πάντα εξαιρετικής γλυπτικής αξίας, ιωνικά κιονόκρανα και ένα ή δύο ιδιαίτερης σημασίας κορινθιακά. Μεταφέρονται στην αγγλοκρατούμενη Ζάκυνθο, οι δε 19.000 στερλίνες του Βρετανού αντιβασιλέα (!) υπερισχύουν στη δημοπρασία του 1814, για να βρίσκονται σήμερα τα απολλώνια καλλιτεχνήματα στην γκαλερί 16 και πάλι του Βρετανικού Μουσείου 5. Και ούτε λόγος για την επιστροφή τους…

Ατελείωτη ιστορία. Στο κέντρο της Ευρώπης του πολιτισμού(! )ο Έλληνας επισκέπτης της Γλυπτοθήκης του Μονάχου, δηλαδή μιας ελληνικής γλυπτοθήκης, αφού περιηγηθεί τις λεγόμενες σάλες με υπέροχα αρχαιοελληνικά, επιτύμβια γλυπτά, βρίσκεται ενώπιον μιας ιδιαίτερα θλιβερής έκπληξης: εκτίθενται σε κανονική αναπαράσταση, οι περισσότερες πρωτότυπες, γλυπτές μορφές των αετωμάτων του ναού της Αφαίας! … Μάλλον της θεάς Βριτόμαρτης, που αφανής, «Αφαία» σε άλσος της Αίγινας, σύμφωνα με τον μύθο, προσπαθούσε να σωθεί από την καταδίωξη του Μίνωα. Υψηλής τέχνης δωρικό ναό τής έχτισαν οι εύποροι Αιγινήτες, χωρίς να γνωρίζουν ότι θα συναποτελέσει, μαζί με τον Παρθενώνα και τον ναό του Σουνίου, το ονομαστό αρχιτεκτονικό τρίγωνο! Η Αφαία, από το 1813 καταδικάστηκε από Ευρωπαίους διώκτες να στερηθεί τα τεχνουργήματα του ιερού της.

Η Αθηνά, ο Απόλλων, η Αφαία, η σημαντικότατη ζωφόρος του Δία της ελληνιστικής Περγάμου, που τώρα βρίσκεται στο Περγαμηνό Μουσείο του Βερολίνου, και όχι μόνο, σε καιρό ειρήνης υφίστανται τα δεινά της δουλείας και των σφαλμάτων του παρελθόντος. Ο πόλεμος μεταξύ των άλλων, με την εμπορευματοποίηση έργων τέχνης ή τον αφανισμό πολιτιστικών μνημείων που μεθοδεύει, επιδιώκει και τον εξοστρακισμό της Ιστορίας! Μάρτυρας του κακουργήματος η κατεχόμενη Κύπρος, όπως διαβάζομε και σε κείμενο των φιλολόγων Γιώργου Μύαρη και Δέσποινας Νικολάου 6: «… Βορά των κατακτητών και των αδηφάγων αρχαιοκάπηλων έγιναν πάνω από 400 (!) βυζαντινοί και μεταβυζαντινοί ναοί… Στα κατεχόμενα εδάφη λεηλατούνται και καταστρέφονται τα αρχαιοελληνικά, ελληνιστικά, βυζαντινά και νεότερα μνημεία…». Και όμως. Ουσιαστικά, επί 48 χρόνια οι εισβολείς είναι ανενόχλητοι, ενώ … προωθείται η «ΑΛΛΟΙΩΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ…». Μα πώς να μην επιδίδονται σε αυτές τις «πολιτισμένες» πράξεις οι ιδιόμορφοι σύμμαχοί μας; Ουδέποτε, οι περισσότεροι διδάχτηκαν από την συμπατριώτισσά τους, την άξια της ιδιότητάς της καθηγήτρια Μ. Τ. Mellink, η οποία γράφει: «Η δολοφονία της Ιστορίας του ανθρώπου, είναι πραγματική τραγωδία»!

Η ελπίδα του επαναπατρισμού

Πρόκειται το Ηνωμένο Βασίλειο, ως μέλος του ΟΗΕ, να ευθυγραμμισθεί με την απόφαση της Ουνέσκο; Δεν είναι ωστόσο, αμελητέα και η επίσημη δήλωση του Βρετανικού Ινστιτούτου Ψηφιακής Αρχαιολογίας, ότι κατά πάσαν πιθανότητα, σύντομα θα δημιουργήσει υψηλής ακρίβειας αντίγραφα των ελληνικών γλυπτών του Βρετανικού Μουσείου, σύμφωνα με τις δυνατότητες της διαρκώς εξελισσόμενης αρχαιολογικής τεχνολογίας. Το παράδειγμα της Αψίδας του Θριάμβου στην Παλμύρα, που ανα-δημιουργήθηκε, το 2016, μετά την καταστροφή του από τον ISIS, παρέχει βάσιμες ελπίδες για την επιτυχία του σχεδίου, που αποβλέπει στην αντικατάσταση των αυθεντικών καλλιτεχνημάτων από τα εξαιρετικά τους αντίγραφα.

Αυτή η γνωστή πρόταση διατυπώνεται για πρώτη φορά με πολύ ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες, σχετικές με την αναμενόμενη τέλεια αναδημιουργία των καλλιτεχνημάτων, που ουσιαστικά δεν θα στερήσει το Βρετανικό Μουσείο από τα ωραιότερά του εκθέματα 7, εάν πρυτανεύσει η φωνή της καλλιτεχνικής και πολιτικής λογικής.

Επομένως, οι τελευταίες εξελίξεις στην Ουνέσκο αλλά και στον Τύπο, την κοινή γνώμη και στην επιστημονική κοινότητα της Βρετανίας, οδηγούν στην άποψη ότι δεν θα αργήσει ο καιρός, που τα αριστουργήματα της αθηναϊκής δημοκρατίας θα επιστρέψουν. Κάτω από τον ίδιο ουρανό, που τα θαύμαζε για περισσότερα από 2.000 χρόνια, μέχρι τις ημέρες του ανόσιου χωρισμού τους από τον εμβληματικότερο ναό της Ιστορίας. Το χειρότερο, όμως, θα είναι η εγκατάλειψη της ελπίδας…

Παραπομπές

1 Βίτω Αγγελοπούλου – Μαρίκα Μπιτσίου, «Η Ακρόπολη και η Ιστορία της». Εκδ. Κέδρος, 1976.

2 Λένα Φουτσίτζη, «Όταν ο Λόρδος Βύρων αντίκρισε γυμνό τον Παρθενώνα». Lifo, Culture, 12-2-2014.

3 Πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης, Η ομιλία στην Ουνέσκο. Εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, υπό τον τίτλο: «Αίτημα Μητσοτάκη στο Λονδίνο για τα μάρμαρα». 13-11-2021.

4 Milton Esterow, the New York Times, από δημοσίευμα με τον τίτλο: «Φως σε αρχαία κλοπιμαία ανασκαφών από τους ναζί». Εφημ. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 20-1-2022.

5 Κυριάκος Σιμόπουλος, «Η λεηλασία και καταστροφή των ελληνικών αρχαιοτήτων». Εκδόσεις Στάχυ, 4η έκδοση, 2003.

6 Γιώργος Μύαρης – Δέσποινα Νικολάου, «Κατεχόμενη Κύπρος, πολιτισμική γενοκτονία σε βάρος του Ελληνισμού». Περιοδικό Φιλολογική, τ. 60, Ιούλιος – Αύγουστος 1997.

7 Σάκης Ιωαννίδης, «Αντίγραφα στη Βρετανία – αυθεντικά στην Ελλάδα», Εφ. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 1-2-2022.

Θα μείνουν όμως αιώνια σιωπηλά…

Τα καλλιτεχνήματα που δημιούργησαν οι Έλληνες,

ο Γάλλος θέλει να τ’ αρπάξει με τη δύναμη των όπλων

και να τα σύρει αιχμάλωτα στις όχθες του Σηκουάνα.

Να τ’ αποθέσει θέλει στα μουσεία τ’ αστραφτερά,

τρόπαια νίκης στη θαμπωμένη πατρίδα.

Θα μείνουν όμως αιώνια σιωπηλά.

Από τα βάθρα δεν θα κατεβούν ποτέ να σεργιανίσουν τη Ζωή.

Μόνοι εκείνοι, που κρατούν τις Μούσες

στη ζεστή καρδιά τους, νιώθουν την Τέχνη,

Για τους βανδάλους, είναι μόνο πέτρες.

Φρειδερίκος Σίλλερ «Οι αρχαιότητες πηγαίνουν στο Παρίσι» Βερολίνο – Λειψία 1877

«Χρειάζεται εθνική ομοθυμία για τον επαναπατρισμό

… Κοινή δράση, θα εξαναγκάσει, αργά ή γρήγορα, τη μικρή ομάδα των σφετεριστών να επιστρέψει τα άνομα και συχνά αιματοβαμμένα λάφυρα των επιδρομών, που αφάνισαν τα πολύτιμα λείψανα τόσων πολιτισμών.

Η παλιννόστηση των ελληνικών αρχαιοτήτων προϋποθέτει: Αναστήλωση της Δημοκρατίας, στον τόπο που γεννήθηκε… οικονομική ανάπτυξη μαζί με κοινωνική δικαιοσύνη. Έτσι, θα αποκτήσει η χώρα ισχύ, κύρος και διεθνή ακτινοβολία, εξοπλισμό αναγκαίο, για τη διεκδίκηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Χρειάζεται εθνική ομοθυμία για τον επαναπατρισμό…»

Κυριάκος Σιμόπουλος 2003