Όψεις του μικρασιατικού πολέμου:Γράφει η φιλόλογος Αδαμαντία Τριάρχη – Μακρυγιάννη.
«Κάθε τραγωδία είναι μείξη σφαλμάτων και ατυχημάτων. Ουδέποτε το φαινόμενο αυτό απεικονίστηκε εναργέστερα, απ’ ό,τι στην ιστορία της ελληνικής αποτυχίας στον πόλεμο».
Λόιντ Τζωρτζ
Πρωθυπουργός της Μ. Βρετανίας, 1916-1922
Γράφει η φιλόλογος Αδαμαντία Τριάρχη – Μακρυγιάννη.
Κατά το επετειακό 2022, δεν είναι εύκολος ο αναστοχασμός του πολέμου στη Μικρά Ασία, διότι κατέληξε σε ένα εθνικό τραύμα. Επιβάλλεται όμως, η αναπαράσταση των γεγονότων, και ως απόδοση τιμής προς «μία αθώα ανδρική νεότητα, που εσφαγιάσθη ασπλάχνως και αδίκως εις τον αιμοχαρή Μολώχ».1
1919 – 1922: Σφάλματα και γεγονότα
Αρχές Μαΐου του 1922, κατά τη Συνδιάσκεψη των Παρισίων, οι ηγέτες της Βρετανίας, της Γαλλίας και των ΗΠΑ, αποφασίζουν βιαστικά και κατά γενική ομολογία χωρίς προπαρασκευή2 να ελέγχεται ζώνη γύρω από τη Σμύρνη από ελληνικά στρατιωτικά αγήματα, για την προστασία του εκεί χριστιανικού πληθυσμού. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος θεωρεί την απόφαση ευκαιρία για την υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας, ωστόσο από την πρώτη ημέρα της απόβασης στη Σμύρνη, 2/15 Μαΐου 1919, η ελληνική παρουσία πυροδοτεί την έναρξη ελληνοτουρκικού πολέμου. Στις 10 Αυγούστου του 1920, οι ελληνικές νίκες αποτελούν τη βάση του άρθρου 70 της Συνθήκης των Σεβρών, που ισχυροποιεί τον ρόλο της Ελλάδας στη Σμύρνη και στην ενδοχώρα της, κατ’ αρχάς για πέντε χρόνια.
Η Συνθήκη των Σεβρών δεν αναγνωρίζεται από τον επικεφαλής εθνικιστή Μουσταφά Κεμάλ και ο πόλεμος έχει κλιμακωθεί πέραν των ορίων της ελληνικής δικαιοδοσίας. Σύμφωνα όμως, με την περιοριστική άδεια των Συμμάχων, μόνη η Ελλάδα έχει αναλάβει την εκκαθάριση της όλης κατάστασης, χωρίς συμμαχική, στρατιωτική και οικονομική συνδρομή. Αργότερα, ενισχύουν τον Κεμάλ, με πολεμικά εφόδια, η πρώην σύμμαχος της Ελλάδας Γαλλία, παράλληλα με την Ιταλία, αλλά και με τους μπολσεβίκους, για να εξασφαλίσουν τα οικονομικά τους συμφέροντα στην Τουρκία.
Ιούλιο του 1921, συνεδριάζει πολεμικό συμβούλιο στη Μ. Ασία, με παρόντες τον βασιλιά Κωνσταντίνο και τον πρωθυπουργό Δημήτριο Γούναρη. Και οι δύο «αιχμαλωτισμένοι από τη μεγαλοϊδεατική δέσμευση» 3, ανανεώνουν την ακραία απόφαση της αντιβενιζελικής κυβέρνησης του 1920, που αφορούσε τη βαθιά διείσδυση του στρατού μέχρι την οχυρωμένη Άγκυρα, με σκοπό να αντιμετωπισθούν στο κέντρο τους οι κεμαλικές δυνάμεις. Ωστόσο, μετά την πολύνεκρη ήττα των Ελλήνων στον ποταμό Σαγγάριο, τον Αύγουστο 1921, αποφασίστηκε η οπισθοχώρησή τους ανατολικά του Εσκί Σεχίρ. Στη συνέχεια, η άκαμπτη στάση των Συμμάχων και των Τούρκων οδηγούν σε αποτυχία τις προσπάθειες του Δ. Γούναρη, για την εξεύρεση έντιμου συμβιβασμού.
Στις 13/16 Αυγούστου του 1922, εξαπολύονται σφοδρότατες επιθέσεις εναντίον των ελληνικών θέσεων στην περιοχή Αφιόν – Καραχισάρ και από το ρήγμα που διανοίγεται, ο κύριος όγκος του τουρκικού στρατού κατευθύνεται προς τη Σμύρνη. Ο ελληνικός στρατός τρέπεται σε άτακτη φυγή και, όσοι επέζησαν και δεν αιχμαλωτίστηκαν, φτάνουν κυρίως στα παράλια, απέναντι από τη Λέσβο και τη Χίο. Στην ανοχύρωτη… Σμύρνη, που υποκύπτει 27/8-8 Σεπτεμβρίου του 1922, γράφεται η έξοδος της τραγωδίας υπό την κυριαρχία του φονικού όχλου, των αιχμαλωσιών και του εμπρησμού.
Η ηγεσία που προέκυψε μετά τις εκλογές του 1920, έπρεπε εγκαίρως να καλέσει την Τουρκία σε διαπραγματεύσεις, για μια έντιμη λύση. Δεν το έπραξε. Ουσιαστικό ρόλο δεν διαδραμάτισαν τα ατυχήματα. Ένα σύνολο συνεχόμενων, μέγιστων σφαλμάτων επέφερε τον «Ελληνικό Αφανισμό στη Μικρά Ασία»…
Στο εκτεταμένο θέατρο του πολέμου
Και συνεχώς προχωρούν, κατά κανόνα οι λαϊκοί άνθρωποι. Πολυήμερες και πολύωρες είναι οι πορείες δεκάδων χιλιομέτρων στο πολύ εκτεταμένο θέατρο του πολέμου. Στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας, ο στρατός αντιμετωπίζει καύσωνες την ημέρα και δριμύ ψύχος τις νύχτες, ενώ είναι απομακρυσμένα τα κέντρα ανεφοδιασμού και τα νοσοκομεία.
Ο εύζωνος Καραγιάννης στο ημερολόγιό του, παρουσιάζει την καταπόνηση των στρατιωτών: «Ο στρατιώτης περπατά – περπατά και δεν ξέρει πού πάει […] Όπου τον πάνε πάει. Ο ήλιος κάνει το αίμα να κοχλάζει βραστό… δεν μιλάς, δεν σκέπτεσαι, δεν παραπονιέσαι. Τα μάτια πονάνε και βλέπεις αναγκαστικά μόνο το διπλανό σου… Τα πόδια σου κινούνται μηχανικά, ηλίθια»4.
Από δυσπρόσιτες θέσεις, συχνά αναφέρονται οι ημερολογιογράφοι του μετώπου στα προβλήματα της διατροφής τους. Γράφει ο Νίκος Βασιλικός: «[12 Ιουλίου. Υψόμετρο 1.450 μ. … Πεινούμε κυριολεκτικώς». Και συνεχίζει στις 24 Ιουλίου: «Είναι έξι ημέρες που τρώγω κάθε βράδυ τυρί και ελιές… Λιμός, Κατάστασις ανυπόφορος»].
Η στέρηση τροφής αποτελεί μόνιμο πρόβλημα, που επεκτείνεται σε αρπαγές τροφίμων από τα χωριά, συχνά με την ανοχή των αξιωματικών. Κάθε στρατιώτης αναγκάζεται μόνος να αντιμετωπίζει «μία από τις φρικωδέστερες στερήσεις της Εκστρατείας» και δεν λείπουν οι σκέψεις, παρά τη γενναιότητά του, ότι αν γυρίσει στο σπίτι του ένα «σαράβαλο», θα έχει σκορπίσει τη νεανική του ζωτικότητα στη Μικρά Ασία.
Ακόμη βασανιστικότερη η δίψα, αποτελεί την αιτία απάνθρωπων συμπεριφορών κατά την οπισθοχώρηση του ελληνικού στρατού. Στις 19-21 του Αυγούστου 1922, περιγράφει ο Νίκος Βασιλικός: [«Διψώ μέχρι παραφροσύνης. Ουδέποτε ίσως άλλοτε εδοκίμασα το αίσθημα της δίψας εντονότερον»]. Στρατιώτες εννέα μεραρχιών έχουν στη διάθεσή τους μόνο μία πηγή, με αποτέλεσμα να είναι αδύνατη η περιγραφή της ύδρευσης τόσων ανθρώπων, που συνωθούνται και διαπληκτίζονται.
Αναπόφευκτος και ο χαρακτηρισμός τους: [«Κτηνάνθρωποι την στιγμήν εκείνην της παραφόρου δίψης»]5.
Δυστυχώς όμως, διατυπώνονται χαρακτηρισμοί ακόμη χειρότεροι κατά τη διάπραξη πολεμικών εγκλημάτων. Στο ημερολόγιό του ο Μανώλης Αξιώτης αισθάνεται την ανάγκη να γράψει: «Μην βιαστείτε, αγαπητέ μου αναγνώστα, να με χαρακτηρίσετε. Εγώ γράφω αυτά που είδα με τα μάτια μου. Όμως δεν τα γράφω για να κατηγορήσω τους μεν και τους δε. Τα γράφω για να μάθουν πώς μεταβάλλονται σε άγρια και αιμοβόρα ζώα άνθρωποι φιλήσυχοι και φιλειρηνικοί, κάτω από συνθήκες που δημιουργούν οι πνευματικά άρρωστοι έμποροι του θανάτου και αίματος»]7.
Εξάλλου η καθημερινή εξουθένωση, οι ελλείψεις σε τροφή και καθαρό νερό και οι κλιματολογικές συνθήκες, επιφέρουν πολλές ασθένειες, εκτός από τα επιδημικά νοσήματα, όπως η ευλογιά και η ελονοσία. Οι στρατιώτες προσβάλλονται από κακοήθεις πυρετούς, φυματίωση ή βρογχοπνευμονίες, που αποτελούν βασικές αιτίες θανάτου.
Οι πολεμιστές συμπορεύονται με το θάνατο και ασφαλώς τον φοβούνται. Γίνονται μάρτυρες της απώλειας αγαπημένων συμπολεμιστών τους, που ίσως τους σκεπάζει πρόχειρα το ξένο χώμα, με ένα κεράκι δίπλα τους που σύντομα θα σβήσει. Επίσης είναι οδυνηρό κατά τις πορείες, να αφήνουν πίσω τους όσους παθαίνουν ηλίαση ή τραυματίζονται και είναι απερίγραπτη η φρίκη των πεδίων της μάχης, με όσα απομένουν από ανθρώπους και των δύο πλευρών, όταν τελειώνουν οι συγκρούσεις.
(Πηγή: Bibliothèque Nationale de France)
«Ο δε πόλεμος βίαιος διδάσκαλος»
Πέραν όμως των φονικών συγκρούσεων και όσων προηγήθηκαν, δεν παρακάμπτεται η βία εναντίον του άμαχου πληθυσμού Ελλήνων αλλά και Τούρκων. Αμέτρητοι αθώοι Έλληνες περιέρχονται στο τουρκικό φονικό μένος, … άνδρες και γυναίκες, με τους άτακτους «Τσέτες» να αντιπροσωπεύουν τον τρόμο. Αλλά Έλληνες ημερολογιογράφοι του μετώπου, αναφέρονται σε βιαιότητες που διέπρατταν οι συνάδελφοί τους, με θύμα επίσης τον τουρκικό άμαχο πληθυσμό. Η πλευρά μας βαρύνεται με κλοπές, λεηλασίες, βιασμούς, φρικτές δολοφονίες ανυπεράσπιστων γυναικών, ενώ παραδίδονται στον εκδικητικό, γενικό εμπρησμό ολόκληρα χωριά. (Σχετική με τα έκτροπα είναι η υπ’ αριθμόν 18684/9-7-21 αυστηρή διαταγή της V Μεραρχίας).
Η τυφλή βία αυξάνει το εθνοτικό και θρησκευτικό μίσος, που χωρίζει τους δύο λαούς, με τραγικότατα αποτελέσματα για τους Έλληνες μέχρι την καταστροφή της Σμύρνης. Η Ιστορία πληγώνει, και παρηγοριά δεν υπάρχει, όταν θυμόμαστε και τον μέγιστο Θουκυδίδη: «Η βαρβαρότητα θα συνεχίζεται, όσο παραμένει ίδια η ανθρώπινη φύση. Ο πόλεμος διδάσκει τη βία». (Θουκυδίδου, Βιβλίο 3ο 82). Εννοείται ότι ερμηνεύονται οι βιαιότητες αλλά δεν δικαιολογούνται.
13 Αυγούστου 1922.
Προς το τέλος του ελληνικού τολμηρού οράματος10
Στο ημερολόγιο του Νίκου Βασιλικού, με αφηγηματική δεινότητα και δραματικούς τόνους καταγράφεται ο πρόλογος της αναπότρεπτης καταστροφής. Οι Τούρκοι ενεργούν αλλεπάλληλες επιθέσεις, για να διευρύνουν το ρήγμα, που έχουν υποστεί οι ελληνικές δυνάμεις κατά την πρωινή αιφνιδιαστική επίθεση [«Όλαι αι επιθέσεις αποκρούονται μετά πείσματος και αποφασιστικότητος. Δεινός διεξάγεται ο αγών δια την κατοχήν μιας σπιθαμής γης, την οποίαν όμως με το ίδιον πείσμα αμφισβητούμεν και ημείς. Υφιστάμεθα τρομεράς απωλείας… Ο λόχος μου καθ’ όλην την ημέραν είχεν εκτός μάχης περί του; 85. Ο ήλιος… κυλάει να κρυφθεί πίσω από τα βουνά του Σαντουκλή, αφήνοντας ημάς στη δεινή αγωνία του θανάτου και της ζωής, ήρωας και θύματα ενός αιματηρού δράματος, που γράφεται με το αίμα αλκίμων παλικαριών πάνω στους αποκρήμνους βράχους του Καλετζίκ… Η 13η Αυγούστου 1922 σημαίνει την αρχήν του τραγικού επιλόγου της Μικρασιατικής εποποιίας…
Την διαρροήν διαδέχεται η κατάρρευσις… Η μαρτυρική οπισθοχώρησις δια του φλεγομένου κάμπου της Φιλαδελφείας. Οι ηττημένοι απόγονοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου υπό την σκιάν των τειχών των Σάρδεων. Φωτιά, παντού φωτιά, λεηλασία, ερήμωσις και αφανισμός»] 8.
(Πηγή: Αρχείο Joseph Jepp, Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ – ΜΙΕΤ)
Τότε και τώρα
Όπως συμβαίνει σε κάθε πόλεμο, δεν ηττήθηκαν μόνον οι απόγονοι του Μακεδόνα στρατηλάτη. Η Τουρκία, από τον Σεπτέμβριο του 1922 καλείται να αντιμετωπίσει τις αμέτρητες απώλειες των ανθρώπων της, εν μέσω μιας κατεστραμμένης χώρας. Αλλά, μακροπρόθεσμα, και την απώλεια του ελληνικού πληθυσμού από το έδαφός της, που ήταν παράγων κοινωνικής προόδου.
«Όλος ο πλούτος της Ελλάδος μένει εις την μικρασιατικήν γην, διότι είναι αδύνατον να μεταφερθεί»9. Ένα τεράστιο τμήμα του ανθρώπινου πλούτου της, άνθρωποι αθώοι, εξαφανίζονται στα «Ματωμένα χώματα» της Μικράς Ασίας. Τελικώς 1,2 εκατομμύρια ξεριζωμένοι Μικρασιάτες Έλληνες μιλούν για «χαμένες πατρίδες»… Ο Ελληνικός Μικρασιατικός Πολιτισμός τριών χιλιάδων ετών υφίσταται βίαιο τέλος. Η Μεγάλη… Ιδέα, όπως έχει γραφεί «καταποντίζεται στο λιμάνι της Σμύρνης».
Την τραγωδία της πόλης απεικονίζει, ίσως εναργέστερα από κάθε άλλον ο συγγραφέας Τζωρτζ Χόρτον, τονίζοντας και τις ευθύνες των δυτικών κυβερνήσεων για τη συμφορά.
Τώρα, πολλά πιθανόν να αναλογιστούμε και πολύ λίγα μπορούμε να πούμε. Όμως παρά την εμπρηστική ρητορική της γειτονικής μας ηγεσίας, το μίσος μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων έχει αμβλυνθεί. Αν δεν έγραφαν τη σύγχρονη ιστορία η οικονομική εξουσία, ο εθνικισμός και οι θηριώδεις εξοπλισμοί, οι δύο λαοί θα αξιοποιούσαμε τις δημιουργικές μας δυνάμεις και θα ζούσαμε με συνεργασία ημέρες ευημερίας. Το εθνικό τραύμα δεν θα παρουσίαζε την ύπαρξή του στην κατεχόμενη Κύπρο και δεν θα έπληττε τον οικουμενικό πολιτισμό η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε Τζαμί.
Ναι, μας εγκατέλειψαν σχεδόν όλες οι λέξεις. Ο Αντώνης Σαμαράκης στο πρώτο βιβλίο του, το 1953, είχε δώσει τον τίτλο: «Ζητείται Ελπίς». Στα δικά μας βιβλία και στην καθημερινότητά μας τι να γράψει η ανθρώπινη απελπισία; Πάλι μόνο δύο λέξεις: Ζητείται λογική!
8 Σεπτεμβρίου 1922: Η Σμύρνη καίγεται, υπό τα αδιάφορα βλέμματα του χριστιανικού στόλου
Από το βιβλίο «Ο Όλεθρος της Ασίας» του και Προξένου των ΗΠΑ στη Σμύρνη Τζωρτζ Χόρτον (Νέα Υόρκη 1926).
«Όταν το αντιτορπιλικό ξεμάκραινε από τη φοβερή σκηνή και το σκοτάδι απλωνόταν, οι φλόγες που φυσομανούσαν πια σε μεγάλο μέρος της πολιτείας, λάμπανε όλο και περισσότερο, δημιουργώντας ένα σκηνικό απαίσιας και μακάβριας ομορφιάς. Ωστόσο στην Καρχηδόνα δεν υπήρχε κανένας χριστιανικός στόλος, να ατενίζει αδιάφορα τη συμφορά, που γι’ αυτήν υπεύθυνες ήταν οι κυβερνήσεις τους. Στην Καρχηδόνα δεν βρίσκονταν αμερικανικά καταδρομικά. Μία στο βρόντο οβίδα που θα έσκαγε πάνω από την τουρκική συνοικία, θα συγκρατούσε τη θηριωδία των Τούρκων».
Μα η οβίδα αυτή δεν ρίχτηκε. Τα συμφέροντα είχαν στομώσει τις μπούκες των κανονιών του πανίσχυρου συμμαχικού στόλου.
Κι έτσι με πύρινα γράμματα γράφτηκαν στην Ιστορία της Ανθρωπότητας τούτοι εδώ οι αριθμοί:
700.000 ΝΕΚΡΟΙ, 1.500.000 ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ
Δημήτρη Φωτιάδη, «Ενθυμήματα» (1981)
Στο εξώφυλλο, ένα θλιβερό σκηνικό από την υποχώρηση Ελλήνων στρατιωτών, ήταν επιλογή γαλλικού περιοδικού, στις 24 Σεπτεμβρίου 1922. Σε αντίθεση με την εχθρική πολιτική της Γαλλίας έναντι της Ελλάδας
Ο Πόλεμος και εκτός του πεδίου των μαχών
Ο πατέρας στον πόλεμο
Τα μεγάλα καλά, τα οποία η Πατρίς περιμένει από τον πόλεμόν μας, τα πληρώνει υπέρ πάντα άλλον η πτωχή τάξις με τας απαισίας στερήσεις. Μία σύζυγος επιστράτου με πέντε παιδιά, χωρίς σκεπάσματα, χωρίς ζεστά ρούχα, με την γραίαν μητέρα της ασθενή, με απλήρωτον ενοίκιον…. Τι άλλο να παρέμενεν αυτή η οικογένια εκτός του θανάτου;…
(Μηνιαία εικονογραφημένη Ατλαντίς, Ιανουάριος 1913)
Οι ανάπηροι περιφέρονται…
Ευτυχέστεροι θα ήμεθα, εάν και αυτά τα σαρκία μας εγκαταλείπομεν ένθεν κακείθεν, εις τας χαράδρας της Μακεδονίας, της Θράκης και της Μικράς Ασίας […]. Δυστυχώς κακή τη μοίρα εσώθημεν […] και ήλθομεν οίκαδε, έκτοτε περιφερόμεθα […] ανίκανοι πάσης εργασίας. Παρήλθον τόσα έτη μετά τας υποσχέσεις των εκάστοτε ανερχομένων εις την εξουσίαν.
(Εφημερίς των Πολεμοπαθών, 21 Ιουλίου 1929)
Το κέρδος του ανδρείου
Κι έτσι ένα πόδι ξύλινο έμεινε του ανδρείου,
το κέρδος όλο απ’ του πολέμου την αντάρα.
κι’ ακόμη μια ταμπέλα που έγραφε: «ΣΙΓΑΡΑ
πάρετε από τον τραυματία του Σαγγαρίου».
(Ποίημα παλαιού πολεμιστή, 1935.
Εφημερίς των Παλαιών Πολεμιστών, 15 Δεκεμβρίου 1935)
Επιστρέφουν ανθρώπινα συντρίμμια
Μες στο παραζαλισμένο πλήθος διαβαίνουν πότε – πότε κάτι άνθρωποι σα φαντάσματα, ντυμένα με κουρελιασμένες στολές χακί, λιγνοί πετσί και κόκκαλο […] με μάτια γουρλωμένα, αμίλητοι, ανέκφραστοι, αποβλακωμένοι. Ήταν οι αιχμάλωτοι (των Τούρκων)… Το πλήθος τραβιότανε στο διάβα τους αγριεμένο. Δεν τολμούσε να αναγνωρίσει σ’ αυτά τα ανθρώπινα συντρίμμια τούς νικηφόρους πολεμιστές των «δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών».
Γιώργος Θεοτοκάς, «Αργώ», σ. 207-208. Βιβλιοπωλείον της Εστίας. Σελ. 207-208.
Τα παραπάνω αποσπάσματα προέρχονται από το Κεφάλαιο 12, της συλλογικής έκδοσης
«Έλληνες στρατιώτες και Μικρασιατική Εκστρατεία». (Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2022)
Βιβλιογραφία παραπομπές:
• 1, 5, 6, 8, 9: Από το «Ημερολόγιο της Μικρασιατικής Εκστρατείας» του Νίκου Βασιλικού. 1η έκδοση το 1992 και επανέκδοση τον Αύγουστο του 1922, ως προσφορά της Εφημερίδας των Συντακτών.
• 3: Αντώνης Μακρυδημήτρης, «Οι Πρωθυπουργοί της Ελλάδας» 1828 – 1997. Από το κεφάλαιο, «Από τη συνταγματική αναθεώρηση του 1911 έως τη Β’ Ελληνική Δημοκρατία (1924)», σελ. 136. Εκδόσεις «Ι. Σιδέρης», 1997.
• 2, 4, 7: «Έλληνες στρατιώτες και Μικρασιατική Εκστρατεία». Ιστορική, συλλογική έκδοση, με επιστημονικό υπεύθυνο τον Δημήτρη Καμούζη. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2022.
• 10: Θάνος Βερέμης. «Ο Ελευθέριος πίσω από τον Βενιζέλο». Σελ. 81 – 87. Από τη σειρά «Ηγέτες» της εφημερίδας Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 2014
Δεν υπάρχουν σχόλια