Ο σωτηριολογικός χαρακτήρας της υμνολογίας των Χριστουγέννων

 

Ο σωτηριολογικός χαρακτήρας της υμνολογίας των Χριστουγέννων

 

Ο ΣΩΤΗΡΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΥΜΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ

 ΛΑΜΠΡΟΥ Κ. ΣΚΟΝΤΖΟΥ Θεολόγου – Καθηγητού

       Η μεγάλη δεσποτική εορτή των Χριστουγέννων μας προσφέρει μια πλούσια πνευματική πανδαισία ευφροσύνης και αγαλλιάσεως, δια των ιερών ακολουθιών και κύρια δια του μεγάλου υμνολογικού πλούτου των αγίων ημερών. Ο υμνολογικός θησαυρός της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας μας είναι κατά γενική ομολογία ανεπανάληπτος. Μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας μας αναδείχθηκαν ταυτόχρονα και σπουδαίοι ποιητές. Περισσότεροι από πενήντα χιλιάδες υμνογραφικά αριστουργήματα κοσμούν την πολυποίκιλη λατρεία μας. 

Αυτά είναι αναμφίβολα προϊόντα βαθιάς πίστεως και υγιούς θρησκευτικότητας, γνήσια αναθήματα της ψυχής στην Εκκλησία. Ιδιαίτερα οι ιεροί υμνογράφοι επιστράτευσαν όλη την ποιητική τους έμπνευση για να κοσμήσουν με ύμνους άφθαστης τελειότητας τις μεγάλες εορτές του ενιαυτού. Πλήθος επώνυμοι και ανώνυμοι υμνογράφοι απέδωσαν με τους ύμνους τους τέλεια τα σωτήρια νοήματα των εορτών αυτών. Το γεγονός αυτό, τον τελευταίο καιρό, έγινε αντικείμενο μελέτης ακόμα και από ετερόδοξους μελετητές.

      Η μεγάλη εορτή των Χριστουγέννων, την οποία θα εορτάσει για μια ακόμα φορά η Χριστιανοσύνη με λαμπρότητα, έχει εμπλουτισθεί με θαυμάσιους ύμνους από επώνυμους και ανώνυμους υμνογράφους, οι οποίοι μέσω αυτών προσπάθησαν και απέδωσαν με επιτυχία το μεγάλο και απερινόητο γεγονός της Θείας Ενανθρωπήσεως.        

       Μέσα από την θεόπνευστη πέννα των αγίων υμνογράφων μπορούμε να, όχι να κατανοήσουμε, αυτό είναι αδύνατο, αλλά να βιώσουμε  το μέγα και κοσμοσωτήριο γεγονός της Κατά Σάρκα Γεννήσεως του Λυτρωτή μας Ιησού Χριστού, την Θεία Ενανθρώπηση, δια της οποίας ο Θεός της αγάπης και της αμέτρου φιλανθρωπίας, «Θεός εφανερώθη εν σαρκί» (Α΄ Τιμ.3,16), έγινε άνθρωπος «ίνα Θεόν τον Αδάμ απεργάσηται» (τροπάριο Χριστουγέννων). Κατά τον Μ. Αθανάσιο, «Αυτός ενηνθρώπησεν, ίνα ημείς θεοποιηθώμεν», κατά τον ιερό Χρυσόστομο, «Άνθρωπος γαρ εγένετο ο Θεός και Θεός ο άνθρωπος». Και όλα αυτά «ίνα την υιοθεσίαν απολάβωμεν...» (Γαλ.4,5), κατά τον Απόστολο Παύλο, να ανακτήσουμε την χαμένη υιοθεσία μας. Αυτό είναι το θεμελιώδες μήνυμα της μεγάλης εορτής, η πεμπτουσία της σωτηρίας μας.

Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΩΝ ΩΡΩΝ

      Αρχίζοντας από την ακολουθία των Μεγάλων Ωρών, η οποία τελείται την παραμονή της εορτής, εκτός και αν ορίζει διαφορετικά το εκκλησιαστικό τυπικό, ξεχωρίζουμε τα περίφημα ιδιόμελα τροπάρια της Α΄ Ώρας «Βηθλεέμ, ετοιμάζου, ευτρεπιζέσθω η φάτνη…», «Νυν η προφητική πρόρρησις πληρωθήναι επείγεται…» και το θαυμάσιο δοξαστικό «Τάδε λέγει Ιωσήφ προς την παρθένον…», τα οποία εισάγουν τους πιστούς στο «ξένο» μυστήριο της Θείας Ενανθρωπήσεως. Καταπληκτικό είναι και το δοξαστικό των τραπαρίων της ΣΤ΄ Ώρας «Δεύτε, χριστοφόροι λαοί, κατίδωμεν θαύμα πάσαν έννοιαν εκπλήττον και συνέχον…», το οποίο καλεί τους πιστούς να ενσκύψουν και να δουν το μεγάλο θαύμα της ενσαρκώσεως του Θεού. Υπέροχο είναι επίσης και το δοξαστικό των τροπαρίων της Θ΄ Ώρας «Σήμερον γεννάται εκ παρθένου ο δρακί την πάσαν έχων κτίσιν…», το οποίο ομοιάζει και ψάλλεται όπως το γνωστό δοξαστικό της ακολουθίας της Μ. Παρασκευής «Σήμερον κρεμάται επί ξύλου…» (ιε΄ αντίφωνο). Οι πιστοί, οι χριστοφόροι λαοί, όπως αναφέρει ο ιερός υμνογράφος, καλούμαστε να εισέλθουμε στο χαρμόσυνο κλίμα της μεγάλης εορτής. Να αποβάλλουμε τις χονδροειδείς κοσμικές και αιρετικές αντιλήψεις για τα Χριστούγεννα και να νοιώσουμε το μεγαλείο της αγάπης του Θεού, ώστε έτσι να εορτάσουμε θεοφιλώς τη μεγάλη εορτή, ξέχωρα από τον κοσμικό συρφετό.

Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΟΥ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ

      Στον Εσπερινό της εορτής επισημαίνουμε τη σπουδαιότητα των τροπαρίων των στιχηρών με αποκορύφωμα το καταπληκτικό δοξαστικό, ποίημα της μεγάλης βυζαντινής ποιήτριας Κασσιανής, «Αυγούστου μοναρχήσαντος επί της γης…», στο

οποίο γίνεται σύγκριση της εγκόσμιας βασιλείας με την βασιλεία του Ενανθρωπήσαντος Θεού. Έρχεται ο Βασιλεύς των βασιλευόντων και Κύριος των κυριευόντων να ιδρύσει τη δική του αιώνια βασιλεία στις καρδιές των ανθρώπων. Υπέροχα είναι και τα απόστιχα και ιδιαίτερα το δοξαστικό «Ευφράνθητι Ιερουσαλήμ και πανηγυρίσατε, πάντες…», ένα υπέροχο ποίημα, ενθουσιώδης ύμνος στη μεγάλη δωρεά και τα αποτελέσματα της ενσαρκώσεως του Θεού Λόγου.

Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΟΥ ΟΡΘΡΟΥ

       Στην ακολουθία του Όρθρου αξιοσημείωτα είναι τα γνωστά καθίσματα, «Δεύτε ίδωμεν πιστοί που εγεννήθη ο Χριστός…», «Τι θαυμάζεις Μαριάμ…», «Ο αχώρητος παντί πως εχωρήθη εν γαστρί…», τροπάρια υψηλής θεολογικής και ποιητικής αξίας, τα οποία έχουν σκοπό να εισάγουν τους πιστούς στο νόημα της μεγάλης εορτής. Να εξάρουν το μυστήριο της Ενανθρωπήσεως του Θεού Λόγου, το «αγγέλοις άγνωστον μυστήριον», το οποίο κατέρριψε και κατάργησε όλους τους φυσικούς νόμους και μαζί την αρχαιοελληνική φιλοσοφική αντίληψη ότι «θεός ανθρώπω ου μείγνυται».

      Πάνω απ’ όλα οι δύο κανόνες της εορτής «Χριστός γεννάται δοξάσατε…», ποίημα του αγίου Κοσμά του Μελωδού και «Έσωσε λαόν θαυματουργών δεσπότης…», του αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού, αποτελούν τα τελειότερα δείγματα της εκκλησιαστικής μας ποιήσεως. Και οι δύο αυτοί θετοί αυτάδελφοι, κορυφαίοι υμνογράφοι και μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας μας προκειμένου να υμνήσουν και να αποδώσουν το κοσμοσωτήριο γεγονός της ενανθρωπήσεως του Θεού, εξήντλησαν πάνω σε αυτά τα δύο θαυμαστά ποιήματα όλο το ποιητικό τους χάρισμα και κύρια την ικανότητά τους να δώσουν στους πιστούς όλων των εποχών να κατανοήσουν το μεγαλείο της θείας συγκαταβάσεως και το αποτελεσματικό της σωτηρίας του κόσμου, η οποία συντελέστηκε και συνεχίζει να συντελείται ως τα πέρατα της ανθρώπινης ιστορίας αποκλειστικά από τον Ενανθρωπήσαντα Θεός μας και από κανέναν άλλον. Το ιερό δόγμα αποδίδεται στους δύο αυτούς θεσπεσίους κανόνες, κατά τρόπο τέλειο.

       «Χριστὸς γεννᾶται· δοξάσατε. Χριστὸς ἐξ οὐρανῶν· ἀπαντήσατε. Χριστὸς ἐπὶ γῆς· ὑψώθητε. ᾌσατε τῷ Κυρίῳ πᾶσα ἡ γῆ, καὶ ἐν εὐφροσύνῃ, ἀνυμνήσατε λαοί· ὅτι δεδόξασται», ψάλλει ο άγιος Κοσμάς, στον ειρμό της α΄ ωδής, στον πρώτο κανόνα, παραθέτοντας αυτολεξεί τον υπέροχο ποιητικό λόγο του αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου. Καλεί όλους τους λαούς να υμνήσουν το κοσμοσωτήριο γεγονός, να σκιρτήσουν από χαρά και αγαλλίαση, να αφήσουν την κατήφεια και κάθε απαισιοδοξία. «Ἰδὼν ὁ Κτίστης ὀλλύμενον, τὸν ἄνθρωπον χερσὶν ὃν ἐποίησε, κλίνας οὐρανοὺς κατέρχεται· τοῦτον δὲ ἐκ Παρθένου, θείας ἁγνῆς, ὅλον οὐσιοῦται, ἀληθείᾳ σαρκωθείς· ὅτι δεδόξασται». Σε αυτό παραθέτει την θεία αγάπη για τον άνθρωπο. «Ὃν πάλαι προεῖπεν Ἰακώβ, ἐθνῶν ἀπεκδοχὴν Χριστέ, φυλῆς Ἰούδα ἐξανέτειλας, καὶ δύναμιν Δαμασκοῦ, Σαμαρείας σκῦλά τε, ἦλθες προνομεύσων πλάνην τρέπων, εἰς πίστιν θεοτερπῆ. Δόξα τῇ δυνάμει σου Κύριε». Τονίζει ο ιερός υμνογράφος την μεγαλειώδη και ελπιδοφόρα προφητεία του Πατριάρχου Ιακώβ για την γέννηση του Σωτήρα πάντων των εθνών από την φυλή του γιού του Ιούδα.

     «Ἦλθε σαρκωθείς, Χριστὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν, γαστρὸς ὃν Πατήρ, πρὸ Ἑωσφόρου γεννᾷ· τὰς ἡνίας δέ, ὁ κρατῶν τῶν ἀχράντων Δυνάμεων, ἐν φάτνῃ, τῶν ἀλόγων ἀνακλίνεται· ῥάκει, σπαργανοῦται λύει δέ, πολυπλόκους σειρὰς παραπτώσεων».

Εδώ εξυμνεί το μεγαλείο του Θεού Λόγου, ο Οποίος απέβαλε την θεία μεγαλειότητα, γενόμενος άνθρωπος για να σώσει τον άνθρωπο. Αποδίδει τον αποστολικό λόγο του αποστόλου Παύλου: «Τοῦτο γὰρ φρονείσθω ἐν ὑμῖν ὃ καὶ ἐν Χριστῷ ᾿Ιησοῦ,  ὃς ἐν μορφῇ Θεοῦ ὑπάρχων οὐχ ἁρπαγμὸν ἡγήσατο τὸ εἶναι ἴσα Θεῷ, ἀλλ' ἑαυτὸν

ἐκένωσε μορφὴν δούλου λαβών, ἐν ὁμοιώματι ἀνθρώπων γενόμενος, καὶ σχήματι εὑρεθεὶς ὡς ἄνθρωπος ἐταπείνωσεν ἑαυτὸν γενόμενος ὑπήκοος μέχρι θανάτου, θανάτου δὲ σταυροῦ» (Φιλπ.2,5-8).

       Το Κοντάκιο “Η Παρθένος σήμερον…” ποίημα του κορυφαίου ποιητή των κοντακίων Ρωμανού του Μελωδού, είναι ιδιαίτερα δημοφιλές, περιγράφοντας την υποδοχή του Θείου Βρέφους από όλη την κτιστή δημιουργία. Η Παρθένος Μαρία, μαζί με τους αγγέλους, τους απλοϊκούς ποιμένες, τους εξ’ ανατολών Μάγους, τον μυστηριώδη αστέρα και τη γη και το σπήλαιο, υποδέχονται το «Νέον Παιδίον» τον «προ αιώνων Θεόν».

     Στον ειρμό της η΄ ωδής «Θαύματος ὑπερφυοῦς ἡ δροσοβόλος, ἐξεικόνισε κάμινος τύπον· οὐ γὰρ οὓς ἐδέξατο φλέγει νέους, ὡς οὐδὲ πῦρ τῆς Θεότητος, Παρθένου ἣν ὑπέδυ νηδύν· διὸ ἀνυμνοῦντες ἀναμέλψωμεν· Εὐλογείτω ἡ κτίσις πᾶσα τὸν Κύριον, καὶ ὑπερυψούτω, εἰς πάντας τοὺς αἰῶνας», παραλληλίζεται το μέγα θαύμα της διασώσεως των Τριών αγίων Παίδων στη Βαβυλώνα από την φωτιά της καιομένης καμίνου, με την διάσωση της Θεοτόκου, να μην καεί από τον πυρ της θεότητας, που έφερε στα πάναγνα σπλάχνα της.

       Καταπληκτικός είναι επίσης ο ειρμός της Θ΄ Ωδής «Μυστήριον ξένον, ὁρῶ καὶ παράδοξον! οὐρανὸν τὸ σπήλαιον· θρόνον Χερουβικόν, τὴν Παρθένον· τὴν φάτνην χωρίον· ἐν ᾧ ἀνεκλίθη ὁ ἀχώρητος, Χριστὸς ὁ Θεός· ὃν ἀνυμνοῦντες μεγαλύνομεν», εκφράζοντας το δέος των πιστών μπροστά στο μεγάλο μυστήριο της Γεννήσεως του Θεανθρώπου, και τη συνεργασία ολοκλήρου της εμψύχου και αψύχου δημιουργίας για να πραγματοποιηθεί το σωτήριο αυτό γεγονός. Και όντως είναι μέγα μυστήριο, ακατανόητο στον ανθρώπινο νου, η σάρκωση του Θεού.

      Από τα τροπάρια των αίνων ξεχωρίζουμε το «Εὐφραίνεσθε Δίκαιοι, οὐρανοὶ ἀγαλλιᾶσθε, σκιρτήσατε τὰ ὄρη, Χριστοῦ γεννηθέντος, Παρθένος καθέζεται, τὰ Χερουβὶμ μιμουμένη, βαστάζουσα ἐν κόλποις, Θεόν Λόγον σαρκωθέντα. Ποιμένες τὸν τεχθέντα δοξάζουσι. Μάγοι τῷ Δεσπότῃ δῶρα προσφέρουσιν. Ἄγγελοι ἀνυμνοῦντες λέγουσιν, Ἀκατάληπτε Κύριε, δόξα σοι», το οποίο καλεί τους πιστούς να γευθούν τη χαρά που προκαλεί η ανατολή της εν τω σαρκωμένω Λόγω σωτηρίας.

        Επίσης με το «Ὁ Πατὴρ εὐδόκησεν, ὁ Λόγος σάρξ ἐγένετο, καὶ ἡ Παρθένος ἔτεκε, Θεὸν ἐνανθρωπήσαντα. Ἀστὴρ μηνύει, μάγοι προσκυνοῦσι, ποιμένες θαυμάζουσι, καὶ ἡ κτίσις ἀγάλλεται», εξαίρεται η συνεργεία της Αγίας Τριάδος, της Παρθένου Μαρίας για τνα πραγματοποιηθεί η σάρκωση του Λόγου, αλλά και η παρουσία του μυστηριώδους αστέρος, των μάγων και η αγαλλίαση ολοκλήρου της φύσεως. Με το «Δεῦτε ἀνυμνήσωμεν, τὴν Μητέρα τοῦ Σωτῆρος, τὴν μετὰ τόκον πάλιν ὀφθεῖσαν Παρθένον. Χαίροις Πόλις ἔμψυχε, τοῦ Βασιλέως καὶ Θεοῦ, ἐν ᾗ Χριστὸς οἰκήσας, σωτηρίαν εἰργάσατο. Μετὰ τοῦ Γαβριὴλ ἀνυμνοῦμέν σε, μετὰ τῶν Ποιμένων δοξάζομεν· Θεοτόκε πρέσβευε, τῷ ἐκ σοῦ σαρκωθέντι, σωθῆναι ἡμᾶς» υμνείται η Παναγία μας, η οποία αξιώθηκε να γίνει το θείο δοχείο, να κυοφορήσει τον αχώρητο Θεό στα πάναγνα σπλάχνα Της.

       Καταπληκτικό είναι επίσης το δοξαστικό των αίνων «Ὅτε καιρός, τῆς ἐπὶ γῆς παρουσίας σου, πρώτη ἀπογραφὴ τῇ οἰκουμένῃ ἐγένετο, τότε ἔμελλες τῶν ἀνθρώπων ἀπογράφεσθαι τὰ ὀνόματα, τῶν πιστευόντων τῷ τόκῳ σου· διὰ τοῦτο τὸ τοιοῦτον δόγμα, ὑπὸ Καίσαρος ἐξεφωνήθη· τῆς γὰρ αἰωνίου σου βασιλείας, τὸ ἄναρχον ἐκαινουργήθη. Διὸ σοι προσφέρομεν καὶ ἡμεῖς, ὑπὲρ τήν χρηματικὴν

φορολογίαν, ὀρθοδόξου πλουτισμὸν θεολογίας, τῷ Θεῷ καὶ Σωτῆρι τῶν ψυχῶν ἡμῶν»,  το οποίο κάνει λόγο για τις συνθήκες της γεννήσεως του Θείου Βρέφους. Η βασιλεία του Ρωμαίου Καίσαρα και το δόγμα απογραφής είναι κακέκτυπες εικόνες του γεννηθέντος Βασιλέως των Βασιλέων Χριστού και της νέας πολιτογραφήσεως

των ανθρώπων στη βασιλεία του Θεού. Τέλος το θεοτοκίο «Σήμερον ὁ Χριστός, ἐν Βηθλεὲμ γεννᾶται ἐκ Παρθένου. Σήμερον ὁ ἄναρχος ἄρχεται, καὶ ὁ Λόγος σαρκοῦται. Αἱ δυνάμεις τῶν οὐρανῶν ἀγάλλονται, καὶ ἡ γῆ σὺν τοῖς ἀνθρώποις εὐφραίνεται, οἱ Μάγοι τὰ δῶρα προσφέρουσιν, οἱ Ποιμένες τὸ θαῦμα κηρύττουσιν, ἡμεῖς δὲ ἀκαταπαύστως βοῶμεν» καλεί τις ουράνιες αγγελικές δυνάμεις να συνεορτάσουν με τους ανθρώπους το κοσμοσωτήριο γεγονός.

Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΣΥΝΑΞΗΣ ΤΗΣ ΥΠΕΡΑΓΙΑΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ

      Από την ακολουθία της επομένης ημέρας, κατά την οποία τιμάται η Θεοτόκος Μητέρα του Ενανθρωπήσαντος Θεού Λόγου, η οποία υπήρξε το πάναγνο σκεύος να κρατήσει στα αγνότατα σπλάχνα της την Θεότητα. Ξεχωρίζουμε τα απόστιχα τροπάρια του Εσπερινού «Παράδοξον μυστήριον οικονομείται σήμερον…», «Πως εξείπω το μέγα μυστήριον…». Αυτά εκφράζουν την απορία και το θαυμασμό του ποιητή για το μεγάλο μυστήριο της θείας οικονομίας. Στο δοξαστικό των αποστίχων «Εν Βηθλεέμ συνέδραμον ποιμένες…» εξυμνείται η συμβολή των απλοικών εκείνων ανθρώπων οι οποίοι αξιώθηκαν πρώτοι εκείνοι να υποδεχθούν τον νηπιάσαντα Θεό. Τέλος το δοξαστικό των αίνων του Όρθρου «Αίμα και πυρ και ατμίδα καπνού…» υμνεί την σχετική προφητεία του Ιωήλ, λέγοντας ότι το αίμα προεικόνισε την σάρκα του Σωτήρος, το πυρ την θεότητά Του και η ατμίδα του καπνού το άγιον Πνεύμα, «το επελθόν τη Παρθένω και κόσμω ευωδιάσασαν».

      Αυτή την πνευματική πανδαισία μας προσφέρει η αγία μας Εκκλησία, προκειμένου να βιώσουμε το αληθινό περιεχόμενο και νόημα των Χριστουγέννων. Να αντλήσουμε από την θεσπέσια υμνολογία της εορτής τα σωτηριολογικά μηνύματα. Να νοιώσουμε το άμετρο βάθος της θείας αγάπης. Να γεμίσουμε την ψυχή μας με ελπίδα και αισιοδοξία ότι πια ο Εμμανουήλ, «ὅ ἐστι μεθερμηνευόμενον μεθ᾿ ἡμῶν ὁ Θεός» (Ματθ.1,23), ο Οποίος ήρθε να μείνει για πάντα μαζί μας, να είναι ο Σωτήρας και Λυτρωτής μας, σώζοντας ως τα έσχατα της ανθρώπινης ιστορίας τον «λαὸν αὐτοῦ ἀπὸ τῶν ἁμαρτιῶν αὐτῶν» (Ματθ.1,21).

      Αλλά δυστυχώς παρατηρούμε με λύπη, ότι στις  τραγικές ημέρες μας, όπου προωθείται μια γιγαντιαία επιχείρηση να αποβληθεί ο Χριστός από τη ζωή της ανθρωπότητας, η συντριπτική πλειοψηφία των κατ’ όνομα χριστιανών μένουν πεισματικά αμέτοχοι του θεοφιλούς εορτασμού της μεγάλης εορτής. Ο κοσμικός «εορτασμός» των Χριστουγέννων, με αποκορύφωμα το νυχτερινό «ρεβεγιόν», δεν τους επιτρέπει να εκκλησιαστούν, να λατρεύσουν τον Σαρκωμένο Θεό, να Τον υμνήσουν με την θεσπέσια χριστουγεννιάτικη υμνολογία και να Τον ευχαριστήσουν για την άμετρη φιλανθρωπία Του, να απεκδυθεί την θεία μεγαλειότητά Του και να γίνει άνθρωπος για να μας κάμει θεούς.

     Είναι ανάγκη λοιπόν, όσοι αισθανόμαστε συνειδητοί πιστοί, να αποκολληθούμε από το κοσμικό πνεύμα και να εορτάσουμε το μεγάλο και κοσμοσωτήριο γεγονός της Θείας Ενανθρωπήσεως με την απαιτούμενη πνευματικότητα, στοχαζόμενοι το ασύλληπτο βάθος των θείων δωρεών, που απορρέουν από αυτό. Ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος μας δίνει το έναυσμα της ορθής προσεγγίσεως της μεγάλης εορτής και τον τρόπο του σωστού και θεοφιλούς εορτασμού: «Τοίνυν εορτάζομεν μη πανηγυρικώς, αλλά θεϊκώς. μη κοσμικώς, αλλά υπερκοσμίως. Μη τα ημέτερα, αλλά τα του ημετέρου μάλλον δε τα του Δεσπότου. Μη τα της ασθενείας, αλλά τα της ιατρείας. Μη τα της πλάσεως, αλλά τα της αναπλάσεως» (Ε.Π. 36,516)!