1821: Όταν έγραφαν οι επιφανείς του αγώνα…
Γράφει η Αδαμαντία Τριάρχη – Μακρυγιάννη
Φιλόλογος
«Επιθυμώ να κατηχηθώ εις την Εταιρείαν, ως θερμός εραστής της μυριοποθήτου πατρίδος μας Ελλάδος»
Από τον πρώτο Όρκο των Φιλικών
«Τη λευτεριά μας τούτη δεν την ήβραμε στο δρόμο…», έγραφε ο στρατηγός Μακρυγιάννης στα Απομνημονεύματά του. Για να ανακηρυχτεί η Ελλάδα ελεύθερο κράτος το 1830, προηγήθηκε δεκαετιών μέγιστος αγώνας. Τον έδιναν χιλιάδες Έλληνες και Ελληνίδες, οι Φιλικοί και πολλοί φιλέλληνες, με άγνωστα τα ονόματά τους. Δημιουργικοί, ηρωικοί, ήταν οι σπουδαίοι αφανείς, προ των οποίων είχε υποκλιθεί η διεθνής κοινή γνώμη – και όχι μόνο.
Υπήρχαν βέβαια, και οι επιφανείς, πριν και μετά την έκρηξη της Επανάστασης: εμβληματικοί λόγιοι – αγωνιστές, οι αρχηγοί του πολέμου, οι ονομαστοί πολιτικοί και άνθρωποι του πνεύματος, φίλοι των Ελλήνων: Στο πλαίσιο του εορτασμού των 200 χρόνων από την έναρξη του μεγάλου Αγώνα, κυκλοφόρησε και το βιβλίο «Το 1821 και οι πρωταγωνιστές του», ως αποτέλεσμα συνεργασίας της Τράπεζας Πειραιώς με τα Γενικά Αρχεία του Κράτους.
Διαφέρει από τα Απομνημονεύματα και είναι συντομότατα τα βιογραφικά που περιέχει. Συμπεριλαμβάνει, επιλεκτικά, 45 αρχειακά κείμενα, διακηρύξεις ή επιστολές, με, επίσης, σύντομες αναφορές σε ιστορικά γεγονότα, αλλά, ακριβώς, όταν συνέβαιναν και όχι σε χρόνο του παρελθόντος, όπως συνηθίζεται. Προκαλούν το ενδιαφέρον της αμεσότητας, διότι έχουν γραφεί και απευθείας, από πρόσωπα -έστω δια των γραμματικών τους- με αποφασιστικό ρόλο πριν, κατά τη διάρκεια της Επανάστασης και μέχρι την περίοδο του Ιωάννη Καποδίστρια. Κάποτε, η απόλυτη σύμπτωση των συμβαινόντων με το χρόνο της περιγραφής τους, θυμίζει σκηνή κινηματογραφικού έργου.
Πριν όμως, από μια επιλογή για τις ανάγκες του παρόντος κειμένου, επιβάλλεται να μνημονεύσουμε τον δημιουργό των Γενικών Αρχείων του Κράτους, με την παρουσία τους σε κάθε σελίδα του ανά χείρας βιβλίου. Ήταν ο Γιάννης Βλαχογιάννης (1867-1945) λογοτέχνης, ιστορικός και προπάντων ταγμένος στην αναζήτηση και αξιοποίηση των γραπτών τεκμηρίων, που άφησε ο αγώνας με κέντρο το 1821. Από παλαιοπωλεία, μουχλιασμένες αποθήκες, ακόμη και από σωρούς σκουπιδιών, ακάματος ανέσυρε πολύτιμα αρχεία, ιδιωτικά έγγραφα, χειρόγραφα ή απομνημονεύματα. Και το 1914, ο λεγόμενος «ένδοξος ρακοσυλλέκτης» δώρισε την ανεκτίμητη ιστορική συλλογή του στο κράτος και πρωτοστάτησε στην ίδρυση των Γενικών του Αρχείων. Μεταξύ των άλλων ξεχωρίζει η ανεύρεση των Απομνημονευμάτων του Στρατηγού Μακρυγιάννη, σε αποθήκη της οικίας του από τον γιο του Κίτσο, με υπόδειξη του Βλαχογιάννη, ο οποίος τα εξέδωσε το 1907.
Από τον Ρήγα και τον Κοσμά τον Αιτωλό μέχρι την κατάκτηση της Ελληνικής Ελευθερίας
Μετά τα ενδιαφέροντα εισαγωγικά κείμενα, το κύριο σώμα της υπό αναφοράν έκδοσης αρχίζει με ανατύπωση της «Χάρτας του Ρήγα», του εμβληματικού τεκμηρίου των Ελλήνων του 18ου αιώνα. Ο ποιητής της συγκλονιστικότερης ελληνικής κραυγής, «Ως πότε παλικάρια να ζούμεν στα στενά!» είχε εμπλουτίσει την απεικόνιση του οράματός του της Μεγάλης Ελλάδας με παραστάσεις ηρωικών στιγμών της ελληνικής αρχαιότητας, θέλοντας να καταδείξει τη διαιώνια συνέχεια του Ελληνισμού και να εμπνεύσει το σκλαβωμένο έθνος προς τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων του.
Ακολουθεί, σε θαυμαστή σύνδεση, ο Κοσμάς ο Αιτωλός, ιερομόναχος, άγιος, ισαπόστολος, ο ταξιδευτής όπου ελληνικής γης, ανοίγοντας δρόμους της Παιδείας, συνώνυμης της Ελευθερίας, με τη λαϊκή, ένθερμη διδασκαλία του. Την κατέγραφαν ακροατές του και ενδεικτικά είναι τα αποσπάσματα επιστολής του προς τους κατοίκους της Πρέβεζας, το 1779:
«Ευγενέστατοι αγαπητοί μου αδελφοί… περιερχόμενος και διδάσκων το κατά δύναμιν τους χριστιανούς, ήλθα και εδώ και βλέποντας ότι δεν έχετε σχολείον, επαρακίνησα τους χριστιανούς και έδωσαν το κατά δύναμιν και προαίρεσιν δια το σχολείον σας, πρέπει δε και η ευγενία σας πάντες να βοηθάτε πάντοτε το σχολείον σας εξ ιδίων πόνων, …δια να λάβετε και παρά Θεού τον μισθόν σας και τιμήν παρά ανθρώποις».
Πριν από το τέλος του Ρήγα, το 1779, η υπόδουλη Ελλάδα έχασε το φωτισμένο της δάσκαλο μετά τον επίσης μαρτυρικό θάνατό του, αφού, όπως ο Βελεστινλής, πολύ σπόρο Ελευθερίας έσπειρε.
Κάποτε θα φτάναμε στο 1814. Ορατή η καθοριστική, ιστορική σημασία του και στο Μουσείο της Φιλικής Εταιρείας, όταν περίμενε διαβάτες και εκατοντάδες επισκέπτες στην Πλατεία Ελλήνων της Οδησσού, πριν από τη σημερινή δεινή πολιορκία της. Κλειστό το Μουσείο, με τα εκθέματα ιστορικής αξίας και τα αρχεία της μυστικής οργάνωσης, στα υπόγεια του κτιρίου, για να σωθούν από πιθανό βομβαρδισμό. Από εδώ, από την πόλη – πατρίδα της Φιλικής Εταιρείας, ξεκίνησε ο πρώτος όρκος των Φιλικών και φυλάσσεται στα Γ.Α.Κ., προερχόμενος από τη Συλλογή Βλαχογιάννη.
Όρκος πρώτος
«Ορκίζομαι επάνω εις το Ευαγγέλιον του Θεού και λόγου του υπερτάτου όντος, εις το όνομα της αλήθειας και δικαιοσύνης, να φυλάξω, θυσιάζοντας και την ιδίαν μου ζωήν κι υποφέρων και τα πλέον σκληρά βάσανα καθ’ όλην την δύναμιν της λέξεως, τo μυστήριον το οποίον θέλω μου εξηγηθεί, και ό,τι θέλει αποκριθώ την αλήθειαν ες ότι ερωτηθώ με καθαρά μου εξομολόγησιν.
Ορκίζομαι ότι δεν είμαι μέλος εις καμίαν άλλην εταιρείαν μυστικήν όποια κι αν είναι· επιθυμώ να κατηχηθώ εις την εταιρείαν της πατρίδος μας Ελλάδος, όχι από περιέργειαν, ή άλλην αιτίαν, αλλ’ από καθαρόν πατριωτισμόν, ως θερμός εραστής της μυριοποθήτου πατρίδος μας Ελλάδος».
Το ανορθόγραφο κείμενο δημοσιεύομε διορθωμένο και σταματούμε στις φράσεις: «από καθαρόν πατριωτισμόν» και «ως θερμός εραστής της πατρίδος μας». Η τελευταία φράση, ίσως δεν γνώριζε ο συγγραφέας του όρκου ότι συνδέεται απόλυτα με την προτροπή του Περικλέους προς τους Αθηναίους, όταν εκφωνούσε τον μοναδικό. «Επιτάφιο» λόγο του: «Και εραστάς γιγνομένους αυτής…». Και να αγαπάτε την Αθήνα με ερωτική αγάπη…
Λαμβάνοντας υπ’ όψιν τον διαχρονικό πόθο των Ελλήνων για την ελευθερία τους και το ιστορικό περιβάλλον περί το 1821 (απελευθερωτικά κινήματα από την αμερικανική ήπειρο μέχρι τη Νότια Ευρώπη, κατά τα τελευταία 50 χρόνια, γνωστά στην Ελλάδα, εσωτερικά προβλήματα της Τουρκίας), δεν προκαλεί έκπληξη η έκρηξη της Επανάστασης. Είναι όμως, μοναδική σχεδόν και θαυμαστή η αντοχή και η δικαίωσή της, όσο επέτρεψαν οι τότε σκοπιμότητες της ευρωπαϊκής πολιτικής. Στα κείμενα του βιβλίου, που παρουσιάζεται, είναι ορατά και τα μεγάλα προβλήματα της Επανάστασης, τα οποία κυρίως οι πολλοί κατόρθωσαν να αντιμετωπίσουν,1 «ποτέ από το χρέος μη κινούντες» κατά τον Κωνσταντίνο Καβάφη.
Συστράτευση, κατανομή επαναστατικής βοήθειας, εμφύλιος κίνδυνος
Αδήριτη ανάγκη επιβάλλει τη συστράτευση όσο το δυνατόν περισσότερων στον μεγάλο Αγώνα, πρώτα για να σωθεί ο άμαχος πληθυσμός. Τον Ιούνιο του 1823, από την Τριπολιτζά, το Εκτελεστικό Σώμα της Προσωρινής Διοικήσεως της Ελλάδος (επικεφαλής οι Πετρόμπεης, Κολοκοτρώνης και Α. Μεταξάς), ενημερώνει με προκήρυξη τους Πελοποννήσιους για τα κακουργήματα του εχθρού σε Βόλο και Άγραφα και την άφιξη του στόλου τους στην Πάτρα. Και συνεχίζουν: «… αν δεν τρέξητε όλοι δια να σώσητε τους κινδυνεύοντας αδελφούς σας, τας γυναίκας, τα τέκνα των, αι γυναίκες, και τα τέκνα και αυτή η ύπαρξή σας είναι εις κίνδυνον. Δεν είναι καιρός να ζητήσετε μισθούς δια να εκστρατεύσητε… Όταν έχητε την πατρίδα, έχετε και τους μισθούς και τας αμοιβάς των αγώνων σας». Παρατηρούμε ότι, συχνά όχι απλώς εγγράμματοι έγραφαν τα αναγκαία κείμενα, όπως το προηγούμενο, που ενθυμίζει το «ελευθερούτε πατρίδα» της τραγωδίας «Πέρσαι» του Αισχύλου και στίχο της «Αντιγόνης» του Σοφοκλή: Τους φίλους κάνομε, όταν πλέομε με όρθιο το καράβι της πατρίδας.
Ταυτόχρονα διατρέχει μεγάλο κίνδυνο και η Δυτική Ρούμελη, σύμφωνα με επιστολή, από το Ζυγό Αιτωλίας, του Σουλιώτη οπλαρχηγού Μάρκου Μπότσαρη προς την «Ελληνικήν Υπερτάτην Διοίκησιν» και ειδικά προς τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο. Εξαιρετική ευγένεια διακρίνει τα γραφόμενα και ακριβής περιγραφή της κατάστασης που κυριαρχεί. Την μεταφέρομε μεταγλωττισμένη: «Ο Μαυροκορδάτος από γράμματά μου πληροφορείται τον κίνδυνον, “δια την έλλειψιν πάσης προμηθείας”. Ο εχθρός κάμνει μεγάλες ετοιμασίες και το μέρος τούτο (Σημ. η Δυτική Ρούμελη) είναι το πρώτο, εις το οποίο θα επιπέσει η δύναμή του… Για να φυλαχθεί και να γενεί το προπύργιο της Ελλάδος, πρέπει να ληφθούν μέτρα δραστήρια … όλα τα μέρη ευρίσκονται εστερημένα τροφών».
Ωστόσο, τη νύχτα της 8ης προς την 9η Αυγούστου του ίδιου χρόνου, στο Κεφαλόβρυσο, κοντά στο Καρπενήσι, κατά την εχθρική επίθεση που επιχείρησε, έχασε τη ζωή του, μόλις 37 ετών, ο γενναιότατος και ανιδιοτελής εκείνος αγωνιστής. Λέγεται ότι η εριστική αντιζηλία οπλαρχηγών, όταν διορίστηκε αρχιστράτηγος της Δυτικής Ρούμελης, τον οδήγησε να σχίσει το δίπλωμά του λέγοντας: «Όποιος είναι άξιος δεν έχει ανάγκην διπλώματος, αλλά σπάθης». Είχε διακριθεί στην 1η πολιορκία του Μεσολογγίου και κατά τη δεύτερη, που η ιερή πόλη χανόταν, η δημοτική μούσα τον θρηνεί στο μνήμα του, μ’ ένα τραγούδι λυπητερό και παραπονεμένο: «Για σήκω απάνω Μάρκο μου, και μη βαρυκοιμάσαι…»
Το δεινό τέλος των «Ελεύθερων πολιορκημένων» προανήγγειλε ο ονομαστός πατριώτης Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος, στις 25 Φεβρουαρίου 1826, με επιστολή του προς τον Γεώργιο Κουντουριώτη της Πολιτικής Διοίκησης: «… εάν μεν δεν προφθάσει θαλασσία δύναμις εντός πέντε ή δέκα ημερών, το Μεσολόγγι χάνεται και ποτέ το έθνος δεν ηθέλησε να δώσει πίστη εις τα γραφόμενα της επιτροπής. Προφθάσετε δια τον Θεόν, δια την πατρίδα, δια τα χυμένα αίματα, δια τόσων αθώων ψυχών γυναικών και νηπίων…».
Σπαρακτική η έκκληση και, δυστυχώς, δικαιολογημένη η κατηγορία. Με εξαίρεση τις γενναίες παρεμβάσεις του ναυάρχου Ανδρέα Μιαούλη, όσον χρόνο είχε τη δυνατότητα, η Διοίκηση δεν προνόησε να ενισχύσει το Μεσολόγγι με στρατιωτική δύναμη, την οποία κατηύθυνε σε άκαιρες επιχειρήσεις2. Δεν θα υπερτονίζουμε τα ιστορικά σφάλματα, αλλά και δεν θα τα αποκρύπτουμε, διότι μόνον η καταγραφή τους αποτρέπει των περισσότερων την επανάληψη.
Εξάλλου, η ίδια στάση επιβάλλεται να τηρείται και έναντι των τραγικών εμφυλίων πολέμων κατά τον υπέρ πάντων Αγώνα. Πνευματική και δημοκρατική συνείδηση της εποχής ο Αδαμάντιος Κοραής στο Παρίσι, δεν φείδεται χαρακτηρισμών για τους στασιαστές, σε ιδιόχειρη επιστολή του πάλι προς τον Γεώργιο Κουντουριώτη, 2 Ιανουαρίου 1826: «… ως να μην ήσαν αρκεταί όσας υπέφερε (η Ελλάς) πολυχρονίους πληγάς από τους αγρίους τυράννους της, κατασπαράσσεται τώρα από τα ίδια της τέκνα. Όχι! λανθάνομαι. δεν είναι τέκνα της οι άνομοι φατριασταί, αλλά γεννήματα εχιδνών, τ’ όνομα μόνον Έλληνες…». Πολύ ενδιαφέρουσα και η συνέχεια από τον μυημένο στο Διαφωτισμό Διδάσκαλο του Γένους: «Δεν ηξεύρω αν η παρούσα μου σ’ εύρει Πρόεδρον, ή απλούν πολίτην. Εις όποιαν τάξιν και αν ευρεθείς, ενθυμού πάντοτε, ότι ασυγκρίτως τιμιότερος παρά τον Πρόεδρον, είναι, ο τίτλος του πολίτου, όταν είναι αγαθός πολίτης, ήγουν δίκαιος, ως έλεγεν ο Σωκράτης».
Επιλογικά
Η οικονομία του χώρου της φιλόξενης ΑΜΑΡΥΣΙΑΣ, υποδεικνύει να μην αναφερθούν και άλλα ενδιαφέροντα κείμενα, αλλά δεν θα παραλειφθεί ότι πολλά, εκτός από την ιστορική πληροφόρηση, σκιαγραφούν, με φυσικό τρόπο, και το ήθος εκείνων που τα έγραψαν με το χέρι τους, στη διάρκεια της αγωνιστικής τους καθημερινότητας. Και το 1821 ήταν έργο ήθους και πράξης! Αυτό, τελικά, που μετράει ιδιαίτερα σε αυτήν την εκδοτική προσπάθεια, είναι η εξοικείωση με ένα πρωτογενές ιστορικό υλικό μεγάλου ενδιαφέροντος. Ωθεί τους αναγνώστες/στριες σε πρώτες, προσωπικές ιστορικές απόψεις, σαν να αποκτούν το δικό τους «ιστορικό εργαστήριο» – σύμφωνα με τον πρόλογο του Καθηγητή Ν. Ε. Καραπιδάκη.
Εύλογος επομένως, ο έπαινος προς την Τράπεζα Πειραιώς, για την απόφασή της να αναλάβει μιαν ακόμη εξαιρετική συνεισφορά στον εορτασμό της Επανάστασής μας. Υποδειγματική η πλειάδα, που οδήγησε την πρωτοβουλία στην υλοποίησή της, υπό τον συντονισμό της Αμαλίας Παππά, Αναπληρώτριας Γενικής Διευθύντριας των Γενικών Αρχείων του Κράτους. Εξαιρετικά, η επιλογή των κειμένων και οι τίτλοι τους, ο προσεγμένος υπομνηματισμός, οι καλαίσθητες φωτοτυπίες των πρωτότυπων σελίδων, οι εικόνες λιθογραφιών.
Εννοείται, ότι αυτού του είδους τα εκδοτικά επιτεύγματα προέρχονται μόνον από Οργανισμούς μεγάλης οικονομικής επιφάνειας, με επίλεκτη ομάδα συνεργατών. Άξιος όλων «ο μισθός». Όπως συνέβη αναφορικά με το 1821 και τους πρωταγωνιστές του, διαθέτουν χρήματα και εργασία, πραγματοποιώντας πρώτης προτεραιότητας -πνευματικές- επενδύσεις, για το παρόν και το μέλλον.
Ιδιαίτερα στις ημέρες μας, ευχόμαστε «Καλή συνέχεια».
Παραπομπές
1 Γεώργιος Φίνλευ: Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμος πρώτος. Μετάφραση Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, σελ. 191, Έκδοση του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων, 2008.
2 Μαρκ Μαζάουερ: Η Ελληνική Επανάσταση, σελ. 32 και εξής, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2021.
Δεν υπάρχουν σχόλια